پاسخ به شبهاتی مهم درباره اختلاف در عید سعید فطر
پرسش:
با عرض سلام محضر استاد مکرممان حجت‌الاسلام راجی حفظه‌الله
سؤالم درباره اختلاف امسال در عید فطر ۱۴۳۹ مصادف با ۲۵ خرداد ۱۳۹۷ است.
در سایت شما آمده بود که آیت‌الله سیستانی شنبه را عید می‌دانند و من جمعه را روزه گرفتم (با اینکه خیلی مخالف داشتم و خیلی چیزیم گفتند، ولی شما را از همه بیشتر قبول دارم)
چند سؤال که بعضی طلبه‌ها و حتی روحانی‌ها می‌گفتند مبنی بر اینکه این حرف اشتباه است و همه باید جمعه را عید بگیرند از جمله:
۱ـ در رساله‌ها آمده اگر دو نفر عادل بگویند ماه دیده شده، اول ماه ثابت می‌شود، حالا این‌همه مرجع مثل رهبری، آیت‌الله وحید، صافی، صادق روحانی، خویی و … که خودتان در سایت دستور داده بودید و قرار دادند، گفته‌اند عید شده، آیا اینها عادل نیستند؟ پس چرا من روزه بگیرم.
۲ـ اگر حاکم شرع حکم کند، همه باید قبول کنند، حتی مقلدین بقیه مراجع. پس من و امثال من هم باید روزه را نگیریم
۳ـ شب شنبه واقعاً ماه بزرگ بود، یعنی شب دوم بود نه شب اول.
و…
لطفاً پاسخ مرا خود استاد بدهند. من به حرفشان کرده و جمعه روزه بودم، چون این‌قدر ایشان را قبول دارم که اگر بگویند الان شب است قبول می‌کنم یا بگویند در ماه رمضان روزه نگیر قبول می‌کنم.
ولی جواب حرف مردم و حتی روحانیت را در خصوص بحثی که عرض کردم ندارم، لطفاً کمکم کنید.
نام مرجع تقلید:
آیت‌الله‌العظمی سیستانی (حفظه‌الله تعالی)
پاسخ:
با عرض سلام و ادب؛
ابتدائاً به عرض برسانیم پاسخ شما تفصیلات دارد که مجال کلام نیست، فقط پاسخ شما را به طور اجمال مطرح می‌کنیم. (پاسخ کامل را استاد در یکی از جلسات به طور تفصیلی بیان کردند، ما خلاصه و چکیده‌ای از آن را می‌آوریم)
فقه و مسائل شرعی را لازم است به طور جامع نگاه کرد و بعد عمل نمود، نه فقط یک مسئله را در نظر گرفت.
اجمالاً ۲ مبنای فقهی را لازم است دقت کنید:
۱ـ رؤیت هلال با چشم مسلح یا غیرمسلح
اگر با چشم مسلح ماه را ببینند و جای آن را مشخص کنند و بعد با چشم غیرمسلح ماه را ببینند، در این صورت که چشم مسلح مقدمه شده برای دیدن چشم عادی، بلااشکال این رؤیت کافی است. اما اگر ماه با چشم معمولی دیده نمی‌شود، ولی با چشم مسلّح دیده می‌شود، بحث می‌شود که آیا چنین رؤیتی کفایت می‌کند یا نه؟
دو قول در مسئله وجود دارد:
قول اول: کفایت رؤیت با چشم مسلح
که عده بسیار محدودی (۱) از فقها شیعه این نظر را دارند، ازجمله:
مقام معظم رهبری حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، آیت‌الله‌العظمی فاضل لنکرانی.
دلیل: مطلق دیدن کفایت می‌کند و خصوصیتی برای چشم عادی نیست؛ مانند نگاه‌کردن به موی نامحرم که حرام است حتی اگر با چشم مسلح و از فاصله‌ای دیده شود که با چشم معمولی دیده نمی‌شود و نمی‌توان میزان حرمت نظر را دیدن با چشم عادی و غیرمسلح دانست و یا استیلا بر مال مردم حرام است، حتی اگر انسان به‌وسیله ادواتی استیلا پیدا نماید که بدون آن ادوات استیلا ممکن نباشد.
قول دوم: عدم کفایت رؤیت با چشم مسلح
نظر معروف فقها شیعه، قول دوم است؛ از جمله:
آیات عظام امام خمینی، اراکی، تبریزی، خویی، سیستانی، صادق روحانی، اسحاق فیاض، شبیری زنجانی، صافی گلپایگانی، مرحوم گلپایگانی، مکارم شیرازی، وحید خراسانی و…
دلائل زیادی برای این قول وجود دارد که ما در اینجا به سه دلیل اشاره می‌کنیم:
دلیل اول: تمسک به آیه شریفه: «یَسْئَلُونَكَ عَنِ الْأَهِلَّةِ قُلْ هِیَ مَواقیتُ لِلنَّاسِ وَ الْحَج» (۲)
مقدمه: گاهی حکم روی شخص رفته است، به این صورت که شخصی تکلیفی دارد که دیگری ندارد، در این موارد حکم برای آن شخص ثابت است و برای دیگری ثابت نیست، مثل مسئله نگاه به نامحرم که شخصی چشمش تیز است و مثلاً از یک فرسخی نامحرم را می‌بیند؛ ولی دیگری نمی‌بیند، در اینجا بر آن شخص که می‌بیند خلاف‌شرع است و بر دیگری که نمی‌بیند خلاف‌شرع نيست.
و گاهی حکم، عمومی است مثل‌اینکه حدّ ترخص وقتی است که دیوارهای شهر دیده بشود که در اینجا مقصود از دیده بشود؛ یعنی معمول مردم ببینند نه اینکه اگر تو ببینی حد ترخصّت چنین است. در اینجا این‌طور نیست که برای کسی که چشمش قوی‌تر است و زودتر دیوار را می‌بیند، حد ترخص، زودتر برایش تحقق پیدا کند و برای دیگری دیرتر متحقق بشود. اینها حکم واحدی دارند و مقصود دیواری است که متعارفاً دیده می‌شود و لذا این‌طور نیست که هر چه اختراع بیشتر بشود حد ترخص عقب‌تر برود که برسد به جایی که از ده فرسخی دیوار را با وسیله‌ای ببینند و همان جا حدّ ترخص آنها بشود.
تقریب استدلال به آیه شریفه:
در مسئله رؤیت هلال، حکم عمومی است. در آیه شریفه می‌فرماید: «يَسْئَلُونَكَ عَنِ الْأَهِلَّةِ قُلْ هِیَ مَواقیتُ لِلنَّاسِ وَ الْحَج» (۳)
یعنی أهله راه‌هایی هستند که برای عموم مردم قرار داده شده‌اند که وقت‌ها و حج را بشناسند، یعنی حتی شخص روستائی هم بفهمد. پس اگر مسئله دستگاه مطرح باشد باید دستگاهی باشد که در اختیار عموم از شهری و روستائی بوده باشد، للناس که برای افراد نادر نمی‌تواند باشد. وقتی که حکمی برای عموم مردم است باید از راهی باشد که عموم مردم بتوانند و نمی‌شود که فقط توسط برخی که ابزار خاصی دارند ثابت بشود که حتی این وسیله در همه شهرها هم نباشد تا چه رسد به روستاها و نمی‌شود که حکم روی عموم و برای همه باشد؛ ولی فقط در موارد و اشخاص خاصی قابل‌اثبات باشد. پس طبق آیه شریفه رؤیت با چشم مسلح چون برای عموم مردم ممکن نیست کفایت نمی‌کند.
دلیل دوم: صحیحه معمّر بن خلاد
« عَنْ أَبِي الْحَسَنِ (علیه‌السلام) (۴) قَالَ: کُنْتُ جَالِساً عِنْدَه – آخِرَ یَوْمٍ مِنْ شَعْبَانَ فَلَمْ أَرَهُ صَائِماً فَأَتَوْهُ بِمَائِدَةٍ فَقَالَ ادْنُ وَ کَانَ ذَلِكَ بَعْدَ الْعَصْرِ قُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاكَ صُمْتُ الْیَوْمَ فَقَالَ لِی وَ لِمَ قُلْتُ جَاءَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (علیه‌السلام) فِی الْیَوْمِ الَّذِي یُشَكُّ فِیهِ أَنَّهُ قَالَ یَوْمٌ وَفَّقَ اللَّهُ لَهُ قَالَ أَ لَیْسَ تَدْرُونَ أَنَّمَا ذَلِكَ إِذَا کَانَ لَا یُعْلَمُ أَ هُوَ مِنْ شَعْبَانن – أَمْ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ فَصَامَهُ الرَّجُلُ وَ کَانَ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ کَانَ یَوْماً وَفَّقَ اللَّهُ لَهُ فَأَمَّا وَ لَیْسَ عِلَّةٌ وَ لَا شُبْهَةٌ فَلَا فَقُلْتُ أُفْطِرُ الْآنَ؟ فَقَالَ (علیه‌السلام) لَٔا. » (۵)
تقریب استدلال: در روایت می‌فرماید هوا گاهی ابری است نمی‌دانند که رمضان است یا شعبان، شخص آن را مثلاً به‌قصد شعبان روزه می‌گیرد و بعد معلوم می‌شود که ماه رمضان بوده است. این برای او از ماه رمضان حساب می‌شود. اما وقتی که هوا روشن است، ابری، گرد و خاکی و تاریکی‌ای نیست که جلوی هلال گرفته شده باشد، در این صورت دیگر جای شبهه نیست و حضرت می‌فرمایند تو چرا این حکم را در این‌چنین وقتی منطبق کرده‌ای؟ یوم‌الشک و حکمش که گفته شد مال آن احوال خاصه است که مانعی وجود دارد.
در این روایت می‌بینید که حضرت می‌فرماید که تو چرا معامله یوم‌الشک کردی؟ درحالی‌که اگر قرار باشد که دیده‌شدن با چشم مسلح هم کافی برای ثابت‌شدن ماه رمضان باشد، مسئله یوم‌الشک باید جاری می‌شد. زیرا معمّر بن خلاد منجم نبوده است و دستگاهی هم نبوده است که بتواند تشخیص بدهد. ولی حضرت در اینجا می‌فرمایند نباید معامله یوم‌الشک بنمایی. اگر دیدن با وسیله هم کافی بود، خوب احتمال دیده‌شدن با وسیله که وجود داشته است، پس چرا حضرت می‌فرماید که در هوای صاف نباید حکم یوم‌الشک را بار بکنی؟ پس معلوم می‌شود که میزان برای اول ماه عبارت از دیده‌شدن با چشم عادی است و چشم مسلح معیار نيست.
دلیل سوم: وجود تالی فاسد برای قول به کفایت چشم مسلح
از لوازم قائل‌شدن به کفایت رؤیت با چشم مسلح این است که ما حکم بکنیم که از زمان پیامبر (صلی‌الله علیه و آله و سلم) تا به حالا و در سنین متوالی برخی روزه‌ها باتوجه‌به امکان رؤیت هلال با سلاح، به علم اجمالی باطل بوده‌اند و بچه‌ها باید بسیاری از روزه‌های پدرها را قضا کنند چرا که علم اجمالی هست که به جهت دیده‌نشدن با چشم حکم شعبان را جاری کرده‌اند، و انکشاف بطلان روزه هم از انکشاف خلاف در موضوعات است که آقایان حکم می‌کنند که اگر کسی روزه را نگیرد و بعد بفهمد که ماه رمضان بوده است باید قضا نماید، نه اینکه از شبهات حکمیه باشد که از باب اختلاف در اجتهاد حکم به اجزاء در آنها بنماید و این‌چنین حکمی قابل‌قبول نیست.
۲ـ اتحاد آفاق و اختلاف آفاق:
بعضی از مراجع معظم تقلید اشتراک در شب را کافی می‌دانند مثل:
آیات عظام تبریزی، خویی، صادق روحانی، اسحاق فیاض، فاضل لنکرانی، صافی گلپایگانی، وحید خراسانی (۶)
و بعضی از مراجع معظم تقلید اشتراک در شب را کافی نمی‌دانند و…
برای اطلاع از این نظر فقهی (معنای اتحاد افق یا قرب در افق / توضیحات دقیق نجومی از اتحاد افق) اینجا را کلیک نمایید.
لذا در روز جمعه (۲۵ خرداد ۱۳۹۷) مثل مقام معظم رهبری که عید اعلام کردند، چون در بسیاری از کشورهای ایران هلال با چشم مسلح رؤیت شد و طبق مبنای ایشان کافی بوده و لذا عید اعلام گردید.
و به مبنای مراجعی همچون آیات عظام تبریزی، خویی، صافی گلپایگانی، صادق روحانی، وحید خراسانی، فیاض، محمد سعید حکیم و… که عید اعلام کردند، به‌خاطر این نبود که هلال در ایران با چشم غیرمسلح رؤیت شده، بلکه به‌خاطر اینکه در بعضی از شهرهای خارج از ایران که در شب با ایران اشتراک داشته‌اند هلال با چشم غیرمسلح رؤیت شده است، لذا ازاین‌جهت عید اعلام کردند.
و حتی مثل آیت‌الله سید صادق روحانی در سایتشان تصریح کرده‌اند که:
… بنا به شهادات دریافتی از کشورهای آفریقایی … روز جمعه بیست و پنجم خردادماه ۱۳۹۷ هـ ش، روز اول ماه شوال و عید مبارک فطر است.
و لذا احدی از مراجع معظم نفرمودند در ایران ماه با چشم غیرمسلح رؤیت شده است.
حتی استاد با بعضی از اصحاب استهلال مقام معظم رهبری و… طی تماس‌های زیاد تلفنی که صحبت می‌کردند، آنها بالاتفاق اشاره کردند: هلال با چشم عادی در هیچ جای ایران ثابت نشده است.
برای اطلاع از گزارش‌های استهلال در یکایک شهرهای ایران اینجا را کلیک نمایید.
این کلام واضح است و در رساله‌های مراجع وجود دارد که اگر بیّنه بگویند هلال را با چشم غیرمسلح دیده‌ایم، کافی است و عید برایمان ثابت است، و لکن حتی ۱ نفر (اعم از مراجع معظم تقلید یا منجمین یا…) ادعا نکردند که هلال با چشم عادی دیده شده و همه گزارش‌های مبنی بر این بوده که یا هلال با چشم مسلح رؤیت شده یا در کشورهای دوردست با چشم غیرمسلح رؤیت شده است. و الا اگر دو مرجع، بلکه حتی یک مرجع (اگر از کلامشان اطمینان کنیم) بگوید هلال در ایران با چشم عادی دیده شده، همه عید می‌گیریم، ولی حتی اصحاب استهلال و نمایندگان خود مقام معظم رهبری مُقِر بوده‌اند که ماه با چشم عادی ثابت نشده و مقلدین مرحوم امام و من‌تبع باید جمعه را روزه بگیرند.
پاسخ ۲ـ و اما این نکته که فرمودید اول ماه به گفته حاکم شرع ثابت است:
اولاً: این مسئله اختلافی است و بسیاری از فقها ازجمله حضرت آیت‌الله‌العظمی سیستانی فرمودند اول ماه به گفته حاکم شرع ثابت نمی‌شود، مگر اطمینان کنید.
ثانیاً: دقت شود، حاکم شرع در این مسئله حکم نداده است، بلکه نظر خود را فرموده است. (به متن بیانیه منتشر شده از دفتر مقام معظم رهبری حضرت آیت‌الله‌العظمی امام خامنه‌ای دقت شود، اصلاً حکم نیست، و فقط اظهارنظر است، و احدی ادعای حکم نکرده است).
برای اطلاع از متن بیانیه معظم له اینجا را کلیک نمایید.
لذا اگر مقلدین مقام معظم رهبری، از قول ایشان به‌یقین رسیدند، جمعه برایشان عید بوده و الا (اگر شک داشته باشند) حتی برای مقلدین خودشان جمعه عید نبوده است و باید روزه می‌گرفتند، چون این مسئله (درباره اینکه آیا رؤیت صورت‌گرفته یا نه) تقلیدی نیست.
البته بخش‌های زیادی از این مسئله تقلیدی است؛ مثل کافی‌نبودن رؤیت با ابزار و لزوم اتحاد افق نسبت به ثبوت اول ماه برای شهرهای دیگر و…
هر فردی، اگر به‌یقین برسد (که طبق ۲ مبنایی که در بالا بیان شد) هلال به فتوای مرجع تقلیدش رؤیت شده، باید عید بگیرد و اگر برایش ثابت نشود، ولو مردد باشد و شک داشته باشد، باید روزه بگیرد.
و آنچه منجّمین به‌عنوان بیّنه و متخصص فرمودند این بود که فقط در ایران با چشم مسلح ثابت شده است. (عید برای مقلدین مراجعی که رؤیت با چشم مسلح را کافی می‌دانند.)
و در بعضی از کشورهایی که اشتراک در شب با ایران داشتند، با چشم عادی و غیرمسلح رؤیت شد. (عید برای مقلدین مراجعی که اشتراک در شب را کافی می‌دانند.)
شایان‌ذکر است اگر انسان شک نماید آیا عید فطر شده یا روز آخر ماه مبارک رمضان است، تحقیق بر او واجب نیست و آن روز را باید روزه بگیرد.
پاسخ ۳ـ در رساله مراجع آمده است:
بلند بودن ماه یا دیر غروب‌کردن آن، دلیل نمی‌شود که شب قبل، شب اول ماه بوده است و همچنین اگر ماه طوق داشته باشد دلیل نمی‌شود که شب دوّم باشد. (البته طوق‌دار بودن اختلافی است.)
و در ابتدای ماه مبارک رمضان سال گذشته (۱۴۳۸ ه.ق) مشاهده نمودید که هلال ماه از حیث ارتفاع و بلند بودن همچنین از جهت بزرگ‌بودن، از این هلال (جمعه‌شب) کاملاً بیشتر بود.
و آیت‌الله‌العظمی سیستانی در بیانیه‌ای که قبل از ماه شوّال داده بودند، اشاره نمودند که ماه فردا شب ارتفاع و ضخامت زیادی دارد.
و از لحاظ نجومی هم ثابت است که بلند بودن ماه یا مرتفع بودن آن دلیل بر این نیست که شب دوم است. (فقط متأسفانه بعضی از عوام این گمان غلط را دارند.)
مشاهده کردید که مسئله به چه سادگی حل و فصل شد.
مراقب باشیم، دشمن از جنگ نرم وارد می‌شود و به‌خاطر اختلاف فتاوای به این جزئی، می‌خواهد امت واحده را به اختلاف بیندازد.
آن‌چنان که در وضوگرفتن، غسل کردن، نمازخواندن و… بین مراجع تقلید اختلاف وجود دارد، و هیچ عاقلی اعتراض نمی‌کند، در این مسئله هم اختلاف است و جا برای اعتراض نیست.
مدتی قبل حضرت آیت‌الله سیستانی به این نکته اشاره فرمودند که: (استاد فرمودند: مضمون کلامشان است، نه عین کلام)
نگذارید دشمن از این قضیه سوءاستفاده کند و مسلمین را به جان هم بیندازد.
ان‌شاءالله خداوند متعال به همه ما، بینش و فهم دینی عنایت کند. (۷)
نکته:
در خصوص جمله‌ای که در انتهای پیامتان نوشتید، حجت‌الاسلام‌والمسلمین استاد راجی، شخصاً فرمودند این جمله را بگوییم که شما بسیار کار اشتباهی می‌کنید که مطیع بی‌چون‌وچرای حقیر هستید!
اگر بگویم الان شب است قبول می‌کنید یا اگر بگویم در ماه مبارک رمضان روزه نگیرید قبول می‌کنید. این اشتباه محض است.
حقیر خاک‌پای قنبر (غلام امیرالمؤمنین علیه‌السلام) یا جون (غلام‌سیاه ابوذر غفاری که در کربلا به شهادت رسید) هم نیستم.
حواستان باشد اطاعت محض فقط از معصومین (علیهم‌السلام) داشته باشید، نه یک طلبه کم‌سوادی مثل من.
یا الهی و سیدی و مولای و مالک رقی لا تؤاخذنی بما یقولون و اجعلنی خیراً مما یظنون و اغفر لی ما لا یعلمون فانک علام الغیوب و ستار العیوب. انی عبدک الفقیر الذلیل المسکین المستکین لا یملک لنفسی دفعاً و لاضراً و لا موتاً و لاحیاتاً و لانشوراً.
