“احکام اعتکاف” مطابق با فتاوای مراجع معظم تقلید (مدّ ظلّهم العالی)

“احکام اعتکاف”

مطابق با فتاوای مراجع معظم تقلید (مدّ ظلّهم العالی)

تعریف اعتکاف

مشهور:

اعتکاف توقّف و ماندن در مسجد به ‌قصد عبادت است.

آیت ‌اللّه مکارم شیرازی:

اعتکاف عبارت است از : « توقّف و ماندن در مسجد به‌قصد عبادت» بنابراین صِرف ماندن در مسجد بدون‌قصد عبادت درحالی‌که غرق در مسائل دنیوی است و اهمیت به چیز دیگری نمی‌دهد ، اعتکاف نامیده نمی‌شود. [1]

 

زمان اعتکاف

مقام معظم رهبری:

اعتكاف وقت خاصّي ندارد هر چند كه در ده روز آخر ماه مبارك رمضان فضيلت بيشتري دارد.

آیات عظام بهجت ، وحید خراسانی:

در هر زماني كه روزه در آن ايّام صحيح است اعتكاف نيز جايز و صحيح است و بهترين اوقات اعتكاف ماه رمضان و برترين اوقات ماه رمضان ، دهۀ آخر آن است.

آیت الله نوري همدانی:

بهترين اوقات اعتكاف ماه مبارك رمضان است ، خصوصاً در دهۀ آخر آن.

آیت الله مكارم شیرازی:

اعتكاف در تمام ايّام سال ، جز در دو روز كه روزه در آن حرام است ، مطلوب است ولي در ماه مبارك رمضان و ماه رجب فضيلت بيشتري دارد. [2]

 

وقت نیّت اعتکاف

آیات عظام: امام‌ ، رهبری، سیستانی ، بهجت ، صافی گلپایگانی:

ابتدای وقت اعتکاف ، اول فجر از روز اول است یعنی تأخیر از این وقت جایز نیست. امّا جایز است آغاز اعتکاف از اول شب یا اثنای شب باشد و از همان زمان نیت کند ، بلکه احتیاط آن است که شب اول را نیز داخل در اعتکاف قرار دهد و از اول شب اول ، نیت نماید.

آیات عظام: مکارم شیرازی ، فاضل لنکرانی:

اقوی آن است که وقت شرعی برای نیت اعتکاف نیست ، بلکه ملاک همان حصول روزه با عزم بر انجام آن که در نهاد انسان است ، می‌باشد و اینکه این عزم و اراده در چه موقعی از شب باشد ، فرقی نمی‌کند. [3]

 

اقسام اعتکاف

مشهور:

اعتکاف تقسیم می‌شود به واجب و مستحب. اعتکاف در اصل و اساس شریعت ، مستحب است و به‌ سبب نذر یا عهد و قسم یا به ‌صورت اعتکاف استیجاری و مانند این‌ها واجب می‌شود.

آیت اللّه مکارم شیرازی:

اعتکاف در اصل مستحب است  ولی ممکن است به ‌سبب نذر یا عهد یا قسم یا شرط ضمن عقد یا مانند آن واجب شود و امّا اعتکاف استیجاری مشکل است. [4]

 

نیابت در اعتکاف

اعتکاف را می‌شود ازطرف خود یا شخص دیگری بجا آورد که از دنیا رفته است ، اما حکم اعتکاف به ‌نیابت از شخص زنده از قرار ذیل است :

مرحوم امام:

بهتر است به ‌امید ثواب (رجاءاً ) انجام شود ، بلکه این نظر  احوط است.

آیت ‌اللّه فاضل لنکرانی :

احتیاط آن است که رجاءاً انجام شود .

آیات عظام سیستانی ، نوری همدانی :

جواز آن مورد اشکال است بلی انجام آن رجاءاً  اشکال ندارد .

آیت اللّه خوئی :

جواز آن محل اشکال است و اظهر عدم جواز است.

آيات عظام تبریزی ، بهجت :

صحّت آن مورد اشکال است. [5]

 

شروط اعتکاف به فتوای مشهور فقهاء

1. اسلام و ایمان (شیعۀ 12 امامی بودن)

آیت الله سیستانی :

از غیر مؤمن اعتکاف صحیح است هر چند قبول نمی شود و استحقاق ثواب اخروی ندارد.

آیت الله مکارم شیرازی :

احتیاط واجب آن است که ایمان و اسلام هر دو در معتکف باشد.

آیت الله نوری همدانی:

شرط صحّت بودن ایمان برای اعتکاف واضح نیست ولی قبولی اعتکاف و استحقاق ثواب متوقّف بر ایمان است . [6]

2. عقل

سؤال:

هرگاه معتکف به هر علتی از هوش برود یا بنابر ضرورت ، وی را بیهوش کنند ، اعتکافش چه حکمی دارد؟

آیت الله مکارم شیرازی:

گرچه بسیاری از فقها إغماء را با جنون یکسان می‌دانسته‌اند ، ولی با توجه به تفاوت مهمی که این دو باهم دارد ، حکم جنون بر اغماء جاری نمی‌شود. [7]

3. نیت و قصد قربت

آیات عظام مکارم شیرازی ، وحید خراسانی :

بنابر این ، چنانچه هدف معتکف ریاء و خودنمایی و مانند آن باشد ، اعتکافش باطل است. [8]

4. روزه گرفتن

اعتکاف بدون روزه صحیح نیست ؛ بنابراین اعتکاف مسافر در غیر مواضعی که روزه برای او جایز است ، صحیح نمی باشد. و همچنین اعتکاف زن حائض و نفساء و اعتکاف در دو عید فطر و قربان ، بلکه اگر فرد وارد اعتکاف شود ، به‌ گونه‌ای‌ که روز سوم آن ، عید (فطر و قربان) باشد ، اعتکافش باطل است حتی اگر درهنگام شروع اعتکاف ، غافل باشد. [9]

سؤال1 :

آيا بيمار و كسي كه روزه برايش ضرر دارد مي تواند معتكف شود ؟ و اگر در حال اعتكاف باشد و روزه نگيرد ثوابي مي برد؟

آیت الله فاضل لنکرانی :

اعتكاف بدون روزه صحيح نيست ولي ماندن در مسجد ثواب دارد ، خصوصاً اگر مشغول عبادت و دعاء باشد. [10]

سؤال2 :

آیا زن مستحاضه (متوسطه و کثیره) می‌تواند در مسجد توقف نماید؟

آیات عظام امام ، سیستانی ، خوئی، صافی گلپایگانی، وحید خراسانی، نوری همدانی :

توقّف مستحاضه در مساجد (غیر از مسجد الحرام و مسجد النبیّ) مطلقاً جایز است.

آیت الله مکارم‌ شیرازی :

توقّف مستحاضه کثیره بنابر احتیاط واجب مشروط به غسل صلاتی اوست.

آیت الله شبیری ‌زنجانی :

در استحاضۀ متوسّطه و قلیله ، مطلقاً توقف برای زن مستحاضه جایز است و در استحاضۀ کثیره اگر خانم غسل‌های واجب خود را انجام داده ، می‌تواند در مسجد توقف کند. [11]

سؤال3 :

آیا زن مستحاضه می‌تواند معتكف شود؟ با توجه به اینکه روزه شرط اعتکاف است ، وظیفۀ او نسبت به روزه در حال اعتکاف چیست؟

زن مستحاضه بايد اعمالي را انجام بدهد تا روزه اش صحيح باشد :

الف) نسبت به غسل و وضو :

1) در استحاضه قلیله :

گرفتن وضو شرط صحت روزه نیست.

2) در استحاضه متوسطه و کثیره :

آیات عظام سیستانی ، شبیری زنجانی :

مطلقاً انجام غسل، شرط صحت روزه نیست.

آيات عظام امام ، فاضل لنکرانی، نوری همدانی :

بايد غسل هايی را كه براي نمازهاي روزش واجب است ، انجام دهد و همچنين بنابراحتياط واجب ، غسل نماز مغرب و عشای شبی که می خواهد فردای آن را روزه بگیرد نيز به جا آورد.

آيات عظام خوئي ، تبريزي ، وحيد خراسانی :

در استحاضه متوسطه انجام غسل ، شرط صحت روزه نیست ولي در مورد استحاضه كثيره بايد غسلهايی را كه براي نمازهاي روزش واجب است ، انجام دهد و همچنين بنابر احتياط واجب ، غسل نماز مغرب و عشای شبی که می خواهد فردای آن را روزه بگیرد نيز به جا آورد.

آیت الله صافی گلپایگانی :

روزۀ مستحاضه‌اى كه غسل بر او واجب مى‌باشد، در صورتى صحيح است كه بنا بر احتياط لازم غسل نماز مغرب و عشاى شبى كه مى‌خواهد فرداى آن را روزه بگيرد ، به جا آورد و بلكه بنا بر احتياط لازم غسل نماز مغرب و عشاى شب بعد را نيز ، به جا آورد و نيز در روز، مستحاضه كثيره، بلكه متوسطه بنا بر احوط غسلهايى را كه براى نمازهاى روزش واجب است انجام دهد.

آیت الله مكارم شیرازی :

استحاضه يا قليله است يا كثيره ، استحاضه قليله كه غسل ندارد ولي زني كه استحاضه كثيره است بنابر احتياط واجب بايد غسل نماز مغرب و عشای شبی که می خواهد فردای آن را روزه بگیرد به جا آورد و همچنين غسلهايی را كه براي نمازهاي روزش واجب است.

ب ) نسبت به جلوگیری كردن  از آمدن خون :

آیات عظام امام ، فاضل لنکرانی، نوری همدانی :

بنابر احتیاط واجب در تمام روزی که روزه است به مقداری که می تواند از بیرون آمدن خون جلوگیری کند.

آیات عظام خوئی ، تبریزی ، وحيد خراسانی ، سیستانی ، صافی گلپایگانی، شبیری زنجانی :

بنابر احتیاط مستحب در تمام روزی که روزه است به مقداری که می تواند از بیرون آمدن خون جلوگیری نماید. [12]

 

سؤال4 :

آیا مستحاضه می‌تواند جهت انجام غسل واجب استحاضه از مسجد خارج شود؟

بلی ، می‌تواند برای انجام هر کار ضروری شرعی مانند غسل واجب ، از مسجد خارج شود. [13]

تبصرۀ۱: جواز خروج مشروط به اکتفا به قدر ضرورت است.

تبصرۀ۲ : تأخیر برای صابون‌زدن و امثال آن ، به نظر جمعی از فقهاء جایز نیست یا اشکال دارد.

 

نوع روزة اعتکاف :

آیات عظام امام ، رهبری ، صافی گلپایگانی، بهجت ، خوئي ، سیستانی ، نوري همدانی :

لازم نيست كه روزه مخصوص به اعتكاف باشد بلكه هر روزه‌اي باشد صحيح است حتي روزه استيجاري ، مستحبي و قضاء .

آیت الله مكارم شیرازی :

هر نوع روزه‌اي کفایت مي‌كند ولي روزه استيجاري بنابر احتياط واجب كافي نيست. [14]

سؤال :

معتکف می تواند روزۀ نذر یا قضا یا کفاره بگیرد ؟

آیت الله صافی گلپاگانی:

معتکف‎ می‌تواند روزۀ قضا و کفاره و نذر را در اعتکاف به‌ جا آورد و لازم نیست روزه ، برای خصوصِ اعتکاف باشد.

آیت الله مکارم شیرازی:

لازم نیست روزه مخصوص اعتکاف باشد ؛ بلکه با هر روزه‌ای اعتکاف تحقّق می‌یابد. بنابراین می‌تواند با روزه‌های مستحبی یا روزۀ قضای ماه رمضان یا روزۀ کفارۀ ماه مبارک یا کفارۀ نذر و عهد و قسم و قتل و مانند آن ، معتکف شود. حتّی اگر نذر اعتکاف کرده باشد که بدین ‌وسیله اعتکاف واجب گردیده ، می‌تواند روزۀ مستحبی بگیرد. ولی روزۀ استیجاری مشکل است. [15]

5. شرط زمانی اعتکاف ( تعداد روزها و زمان انجام آن )

آيات عظام امام ، خوئي ، فاضل لنکرانی، بهجت ، مكارم شیرازی، نوري همدانی ، صافي گلپایگانی ، سيستاني:

اعتکاف نباید کمتر از سه روز باشد. پس اگر کمتر از سه روز را نیت کند، اعتکاف باطل است و اعتكاف بيشتر از سه روز جائز است و اگر پنج روز كامل معتكف شد ، روز ششم را بايد معتكف بماند، بلكه هر وقت كه دو روز اضافه شد ، بنابر احتياط واجب روز سوم را نيز معتكف بماند. بنابراين اگر هشت روز اعتكاف كند ، بايد روز نهم را نيز بنابر احتياط واجب معتكف بماند و اگر يازده روز اعتكاف كند، بايد دوازدهم را نيز بنابر احتياط واجب معتكف بماند.

شایان ذکر است دو شب وسط داخل در اعتكاف است و معتکف نمي‌تواند شبها از مسجد خارج گردد. همچنین داخل نمودن شب اوّل يا چهارم در نیّت اعتكاف مانعي ندارد . [16]

سؤال :

چنانچه اعتكاف بيشتر از سه روز به مقدار قسمتي از يك روز باشد مثل سه روز و نصف روز چه حکم دارد؟

مرحوم امام :

اعتكاف محلّ اشكال است.

آیت الله مكارم شیرازی:

اشكال دارد.

آيات عظام سيستاني ، وحيد خراسانی ، صافي گلپایگانی، خوئي ، فاضل لنکرانی ، بهجت ، نوري همدانی :

اشكال ندارد . [17]

6. شرط مکانی اعتکاف (مسجد جامع بودن)

مرحوم امام‌ :

اعتکاف در مسجد جامع به ‌قصد رجاء و مطلوبیت انجام شود و در مساجد دیگر صحیح نمی‌باشد.

مقام معظم رهبری :

اعتکاف در یکی از مساجد چهارگانه (مسجدالحرام، مسجد النبی «صلی الله علیه وآله» ، مسجد کوفه و مسجد بصره) بیشتر فضیلت دارد امّا در همه مساجد جامع می توان اعتکاف کرد. در مساجد غیر جامع هم که در آن نماز جماعت برپا میشود و دارای امام عادلی است، اعتکاف به قصد رجاء صحیح است.

آيات عظام خوئي ، بهجت ، صافي گلپایگانی ، مكارم شیرازی، وحيد خراسانی ، نوري همدانی، فاضل لنکرانی:

اعتكاف در مسجد جامع هر شهر صحيح است و اعتكاف در مسجد الحرام ، مسجد النّبيّ ، مسجد جامع كوفه و مسجد بصره نیز صحيح است و اما اعتكاف در غير مسجد جامع مانند مسجد قبيله يا بازار جائز نيست.

آیت الله سيستاني :

احتیاط مستحب آن است که درصورت امکان ، در مسجدالحرام یا مسجدالنبی یا مسجد کوفه یا مسجد بصره معتکف شود و همچنین اعتكاف در مسجد جامع هر شهری صحيح است. [18]

 

تعریف مسجدجامع

مقام معظم رهبری :

مسجد جامع مسجدی است که در شهر برای اجتماع همۀ اهل شهر بنا شده است ، بدون‌ اینکه اختصاص به گروه و قشـر خاصی داشته باشد.

آیت الله مکارم شیرازی :

منظور از مسجد جامع مسجدی است که بطور مرتب در آن نمازجماعت برگزار می‌گردد. بنابراین ، در تمام چنین مساجدی اعتکاف جایز است. مسجد جامع مسجدی است که قشرهای مختلف در آن شرکت می‌کنند.

آیت الله فاضل لنکرانی :

یعنی مسجد عمومی که محلّ اجتماع عامّۀ مردم است و اختصاص به اهل یک محله و گروه خاصی نداشته باشد.

آیت الله بهجت :

اکثر اهالی شهر در آنجا نماز می‌خوانند.

آیت الله صافی گلپایگانی :

مسجد جامع در مقابل مسجد بازار و قبيله و امثال اينهاست كه در آنها معظم اهل بلد جمع نمي شوند و آماده براي اجتماع آنها هم نشده است يعني مسجدي است كه در آن اين خصوصيّات باشد و ممكن است مسجد جامع متعدّد باشد و نيز نزديك هم باشند.

آیت الله سيستاني :

مراد از مسجد جامع ، مسجدی است كه اختصاص به محلّه يا منطقه خاص يا گروه خاصّی نداشته باشد و محلّ اجتماع و رفت و آمد مردم مناطق و محلّات مختلف شهر باشد و مشروعيّت اعتكاف در غير مسجد جامع ثابت نيست بلكه آنچه از ظاهر رواياتِ معتبر فهمیده می شود اختصاص اعتكاف مشروع به مسجد جامع می‌باشد لكن چون أدلّه ، قطعی و يقين آور نيست لذا اعتكاف در ساير مساجد غير مسجد جامع رجائاً و بدون قصد ورود ، اشكال ندارد امّا اعتكاف در جايی كه مسجد نيست و مثلاً حسينيه است يا فقط نمازخانه است صحيح نيست و مشروعيّت ندارد.

آیت الله حسینی شاهرودي :

اعتكاف در هر مسجد جامع و هر منطقه از شهر كه نوعاً محلّ رفت و آمد عموم مردم مي باشد ، صحيح است و در مسجد خاصّ به محلّه يا بازار صحيح نيست. [19]

 

اعتکاف در مسجد مقدس جمکران

آیت الله بهجت :

صحیح نیست ، چون مسجد جامع شهر نیست.

آیت الله صافی گلپایگانی :

مسجد جمکران درحال‌حاضر از مساجد جامع محسوب می‌شود و اعتکاف در آن صحیح است. [20]

 

اعتکاف در مساجد دیگر (مثل مسجد دانشگاه)

مقام معظم رهبری :

قبلاً گذشت که اعتکاف در هر مسجدی ، تا هنگامی‌که بر آن مکان ، اسم مسجد صدق کند ، جایز است ؛ مشروط به اینکه به‌ قصد رجاء باشد ، یعنی به‌ امید اینکه مطلوب خداوند واقع شود و مختص به مسجد جامع نیست و ممکن است که یک شهر یا روستا چند مسجد جامع داشته باشد.

آیت الله صافی گلپایگانی :

اعتکاف در غیر مسجد جامع صحیح و مشروع نیست و احکام اعتکاف را ندارد. مسجد جامع مسجدی است که اختصاص به گروه و قبیلۀ خاصی ندارد و اقشار مختلف مردم در آن رفت‌ وآمد می‌کنند.

آیت الله بهجـت :

صحیح نیست ، چون مسجد جامع شهر نیست.

آیت الله مکارم شیرازی :

در تمام مساجد شهر که به طور مرتّب در آن اقامۀ جماعت می‌شود ، اعتکاف جایز است. [21]

 

اعتکاف در غیرمسجد (مثل نمازخانۀ دانشگاه‌ها)

آیت الله مکارم شیرازی :

اعتکاف باید در مسجد جامع باشد و منظور از مسجد جامع مسجدی است که قشرهای مختلف شهر در آن شرکت می‌کنند ، و از اعتکاف در سایر مساجد و نمازخانه‌ها خودداری شود. درصورتی‌که گروه‌های خارج از دانشگاه برای اقامۀ نماز از جاهای مختلف به مسجد دانشگاه می‌آیند ، اعتکاف در آن جایز است. [22]

 

7. اجازه دادن کسی که اجازۀ او برای اعتکاف معتکف معتبر است (اذن شوهر ، والدین ، صاحب کار)

اجازه صاحب کار

مرحوم امام :

كسي كه در استخدام ديگري و اجير اوست در صورتي كه قرارداد اجاره به گونه‌اي است كه صاحب كار مالك منافع و اعمال بدني اجير در مدت اعتکاف مي‌باشد ، اجير بايد از صاحب كار و مستأجر براي اعتكاف اجازه بگيرد امّا در غير اينصورت اعتبار اجازه در صحّت اعتكاف معلوم نيست بلكه در بعضي فروض ، معلوم العدم است.

آیت الله سيستاني :

كسي كه در استخدام ديگري و اجير اوست در صورتي كه قرارداد اجاره به گونه‌اي است كه صاحب كار مالكِ منافع و اعمال بدني اجير مي‌باشد، در صورتي كه مستأجر در مكث و توقّفِ خارجِ از محل كار مجاز باشد و اعتكاف هم براي شغل و كسب نباشد، اعتكافش صحيح است ، هرچند در خصوص اعتكاف از صاحب‌كار اجازه نگرفته باشد.

آيات عظام خوئي ، فاضل لنکرانی ، مكارم شیرازی ، نوري همدانی ، بهجت :

كسي كه در استخدام ديگري است مانند برخي از كارمندان يا كارگران در صورتي كه قرارداد اجاره به گونه‌اي است كه صاحب‌كار مالك منافع و اعمال بدني اجير مي‌باشد و اعتكاف با عمل اجاره منافات دارد بايد از صاحب كار اجازه بگيرد. [23]

 

اجازۀ پدر و مادر

آيات عظام امام ، خوئي ، وحيد خراسانی ، مكارم شیرازی، سيستاني ، فاضل لنکرانی ، نوري همدانی، بهجت :

در صورتي كه اعتكاف موجب آزار و اذيّت والدين باشد (و آنان به‌ جهت مهربانی و شفقت بر فرزند ناراحت می‎شوند) اجازه از آنان لازم است و اگر موجب اذيّت آنان نباشد احتياط مستحب است اجازه بگيرد.

آیت الله صافي گلپایگانی :

در صورت عدم ايذاء اجازه  والدين شرط نيست ، بلي احتياط خوب است و در استفتاء دیگر می فرمایند : درصورت عدم ‌ایذاء ، اذن والدین شرط نیست. بلی اگر فرزند بداند که پدر یا مادر ، از انجام اعتکاف به ‌جهت مهربانی و شفقت بر او ناراحت می‎شوند، باید رضآیت ایشان را جلب نماید و با نهی آن‌ها ، اعتکاف باطل می‌گردد. [24]

 

اجازۀ شوهر

در صورتي كه اعتكاف زن بدون اجازه شوهرش موجب از بين رفتن حق شوهر باشد:

آيات عظام خوئي ، تبريزي ، وحيد خراسانی ، صافي گلپایگانی ، بهجت ، فاضل لنکرانی، مكارم  شیرازی، نوري همدانی :

اجازه شوهر لازم است.

مرحوم امام :

بنابر احتياط واجب لازم است.

و اگر اعتكاف منافي با حق شوهر نباشد:  

آیت الله بهجت :

اعتبار اجازه محلّ اشكال است هر چند مطابق با احتياط وجوبي است.

آيات عظام فاضل لنکرانی، مكارم شیرانی ، نوري همدانی:

در صورتي كه روزه اعتكاف ، روزه مستحبي باشد بنابراحتياط واجب اجازه شوهر لازم است.

آيات عظام امام ، صافي گلپایگانی:

اجازه شوهر لازم نيست هر چند احتياط مستحب اجازه گرفتن است.

آيات عظام خوئي ، وحيد خراسانی :

اجازه لازم نيست هر چند احتياط مستحب است كه اجازه بگيرد. بله ، در صورتي كه روزه اعتكاف ، روزه مستحبي باشد و شوهر از گرفتن روزه مستحبي نهي نمايد ، بنابر احتياط واجب اجازه شوهر لازم است.

آیت الله سيستاني :

زماني كه مكث زن در مسجد حرام باشد مثل موردي كه زن بدون اجازه از منزل خارج شده باشد ، اعتكاف باطل است و در صورتي كه مكثِ زن در مسجد حرام نباشد ولي اعتكاف منافي با حق شوهر باشد ، صحّت اعتكافش در صورتي كه بدون اجازة شوهرش باشد، محل اشكال است . [25]

توجه: اگر زن از شوهرش برای اعتکاف اجازه بگیرد یا هرکسی‌که در اجازه ‌گرفتن حکم زن را دارد ،  شوهر و مانند او تا زمانی‌که دو روز از اعتکاف نگذشته است ، می‌تواند از اجازه‌اش برگردد ؛ امّا بعد از گذشت دو روز ، دیگر نمی‌تواند از اذن خود برگردد ، چون تمام‌ کردن اعتکاف در این هنگام واجب می‌شود. [26]

8 . استمرار ماندن در مسجد و خارج نشدن از آن

اگر معتكف از محل اعتكاف عمداً و اختياراً در غير موارد ضروري و مجاز براي خروج ، خارج گردد، اعتكافش باطل مي‌شود ، هر چند از روي ندانستن مسأله و جهل به حكم باشد.

و اگر معتكف از روي فراموشي از مسجد خارج شود و زمان خروج طولانی نشود به مقداری که صورت اعتکاف به هم بخورد :

آيات عظام امام ، بهجت ، فاضل لنکرانی، نوري همدانی :

اعتكاف باطل نمي‌شود.

آيات عظام خوئی ، تبریزی ، سیستانی :

اعتكاف باطل مي‌شود.

آیت الله مکارم شیرازی :

اعتكاف بنابر احتياط واجب باطل مي‌شود.

آیت الله وحید خراسانی:

بطلان اعتکاف محل اشکال است.

اگر معتكف از روي اكراه و اجبار از مسجد خارج شود و زمان خروج طولانی نشود به مقداری که صورت اعتکاف به هم بخورد :

آيات عظام امام ، صافي گلپایگانی ، خوئي ، وحيد خراسانی، سيستاني ، بهجت ، مكارم شیرازی، نوري همدانی :

اعتكاف باطل نمي‌شود. [27]

مسأله :

اگر معتكف به خاطر كار ضروري از مسجد خارج شود ولي مدّت خروجش طولاني گردد به گونه‌اي كه صورت اعتكاف از بين برود ، اعتكافش باطل است ، هر چند خروجش از روي اكراه يا اجبار يا اضطرار و يا فراموشي باشد. [28]

 

صورتهای جواز خروج از مسجد

۱. ادای شهادت

آيات عظام امام ، فاضل لنکرانی، مكارم شیرازی ، صافي گلپایگانی ، بهجت ، نوري همدانی:

جايز است.

آيات عظام سيستاني ، خوئي ، وحيد خراسانی:

محلّ اشكال است مگر آنكه از ضرورات عرفيه بشمار آيد. [29]

2. اداء دين

آیت الله مكارم شیرازی:

در صورتي كه بتواند شخص ديگري را مأمور اين كار كند اولويّت دارد.

آیت الله صافي گلپایگانی:

بلي مي‌تواند و در بعض موارد واجب است.

آیت الله وحيد خراسانی :

وكيل بگيرد.

مقام معظم رهبری :

اگر محذوري ندارد وكيل بگيرد.

آیت الله سيستاني :

اگر مي‌تواند بايد وكيل بگيرد.

مسأله :

آيات عظام امام ، خوئي ، مكارم شیرازی، سيستاني :

اگر بر معتكف خروج از  محلّ اعتكاف واجب باشد مثل اداء ديني كه بر عهده او واجب است يا انجام واجب ديگري كه اين اداء دين يا انجام واجب متوقف بر خروج است و لكن او خلاف وظيفه رفتار نموده و خارج نشود گنهكار است ولي اعتكافش باطل نمي‌شود. [30]

3. نمازجماعت

آيات عظام امام ، سيستاني ، نوري همدانی:

خروج براي نماز جماعت مشكل است مگر در مكّه مكرّمه .

آیت الله صافي گلپایگانی:

خروج براي نماز جماعت مشكل است  بلكه در خارج از محلّ اعتكاف نماز نخواند اگر چه حكم خروجش براي حاجتي بوده است كه به سبب آن خروج جايز بوده است ، مگر در مكّه مكرّمه .

آیت الله فاضل لنکرانی:

خروج محلّ اشكال است حتّي در مكّه .

آیت الله مكارم شیرازی:

جائز نيست. [31]

4. تشییع ‌جنازه و عیادت مریض

آيات عظام سيستاني ، خوئي ، وحيد خراسانی، فاضل لنکرانی، مكارم شیرازی، صافي گلپایگانی ، بهجت :

خروج معتكف براي تشييع جنازه يا عيادت مريض جائز است.

آيات عظام امام ، نوري همدانی:

در صورتي كه ميّت يا مريض يك نحو وابستگي به معتكف داشته باشد به طوري كه شركت در تشييع جنازه يا عيادت كردن از او از ضرورت‌هاي عرفي حساب آيد جايز است. [32]

5. نمازجمعه

چنانچه نماز جمعه در بیرون از محل اعتکاف برگزار شود :

آيات عظام سيستانی ، صافي گلپایگانی ، بهجت ، فاضل لنکرانی، مكارم شیرازی:

معتكف مي‌تواند براي شركت در نماز جمعه از محل اعتكاف خارج گردد ولي خروج او بايد به مقدار لازم باشد.

آیت الله شبیری زنجاني:

اگر عرفاً و يا شرعاً ضرورتي نباشد، به احتياط واجب نمي‌تواند خارج شود.

آیت الله نوري همدانی:

نمي‌تواند مگر اينكه حضورش ضرورت داشته باشد. [33]

6 . استقبال و وداع مؤمن

آیات عظام خوئی ، وحید خراسانی، سیستانی :

اشکال دارد.

آیات عظام صافی گلپایگانی ، بهجت :

جایز است. [34]

 

7 . خروج براي وضو و غسل مستحبّي 

سؤال :

آيا در هنگام اعتكاف براي غسل‌هاي مستحبّي مثل غسل عمل امّ داوود يا غسل جمعه يا وضوء مستحبّي مي‌تواند از مسجد خارج بشود؟

آیت الله صافي گلپایگانی :

بلي مي‌تواند.

آیت الله وحيد خراسانی:

خير .

آیت الله بهجت :

مي‌تواند با اقتصار بر أقلّ .

آیت الله شبیری زنجاني :

در فرض ضرورت شرعي و عرفي مي‌تواند از مسجد خارج شود.

مقام معظم رهبری :

اگر امكان وضو گرفتن در داخل مسجد نباشد ، مانع ندارد لكن خروج به مقدار ضرورت و نياز باشد.

آیت الله مكارم شیرازی:

در صورتي كه امكان وضو گرفتن در مسجد نباشد ، مانعي ندارد.

آیت الله سيستاني :

اشكال دارد. [35]

 

8. شرکت در درس

مقام معظم رهبری :

در غير موارد ضرورت عرفي نمي تواند و در مواردي كه ضرورت عرفي دارد ، خروج نبايد به حدّي باشد كه صورت اعتكاف محو شود.

آیت الله مكارم شیرازی:

جايز نيست مگر اينكه ضرورت مهمّي داشته باشد.

آیت الله صافي گلپایگانی:

نمي‌تواند.

آیت الله وحيد خراسانی:

نمي‌تواند مگر ضرورت عرفيّه باشد. [36]

سؤال :

آيا براي معتكف جايز است خروج از مسجد براي شركت در درسهاي حوزه؟

آیت الله بهجت :

اشکال ندارد ولی به ‌حدی نرسد که صورت اعتکاف محو شود.

آیت الله نوري همدانی:

جايز نيست. [37]

9 . شرکت در امتحان

آیت الله مکارم شیرازی:

شرکت در امتحان درصورت ضرورت اشکال ندارد ، ولی در اولین فرصت به محل اعتکاف بازگردد.

آیت الله وحید خراسانی:

خروج از محل اعتکاف برای امتحان مهم ، ضرورت عرفیه به حساب آمده و مانعی ندارد. [38]

سؤال1 :

آیا معتکف برای شرکت در امتحانات دبیرستان یا دانشگاه یا حوزه می تواند از محل اعتکاف خارج شود؟

آیت الله سیستانی :

چنانچه ضرورت عرفی باشد می‌تواند ولی نباید مدّت خروجش طولانی‌ گردد، به گونه‌ای‌كه صورت اعتكاف از بين برود . [39]

سؤال2 :

الف. آیا معتکف می تواند برای شرکت در جلسه امتحان (به مدّت طولانی یا کوتاه) از مسجد خارج شود؟

ب. در صورت جواز تا چه مقدار می تواند در جلسه امتحان بماند؟

آیت الله صافی گلپایگانی :

جواز در صورتی که زمان کوتاه باشد بعید نیست.

آیت الله مکارم شیرازی:

در مورد امتحانات سرنوشت ساز مجاز است ، البته به طوری که صورت اعتکاف به هم نخورد مثلاً حدود یکی دو ساعت و بیشتر نباشد.

آیت الله سیستانی :

اگر امتحان ضروری باشد و به مقدار یک ساعت باشد اشکال ندارد ولی بیشتر از آن بنابر احتیاط واجب جایز نیست.

آیت الله وحید خراسانی:

الف. خروج از محل اعتکاف برای امتحانات مهم (مثل امتحان پایان ترم) ضرورت عرفیه به حساب می آید و مانعی ندارد.

ب. به مقداری که ضرورت دارد اکتفاء نماید و نباید بیشتر از زمانی که برای انجام امتحان لازم است خارج مسجد بماند و بنابر احتیاط واجب از نزدیکترین راه به مسجد برگردد و در بیرون مسجد ننشیند و اگر اضطرار به نشستن پیدا کرد در صورت امکان در سایه ننشیند . [40]

سؤال3 :

خروج از اعتكاف جهت كار اداري از ساعت هشت صبح الي دو عصر يا جهت شركت در امتحاناتي كه چند ساعت طول مي‌كشد و امثال آن چه صورت دارد؟

مقام معظم رهبری :

خروج از مسجد در حال اعتكاف، اگر ضرورت شرعي يا عقلي يا عرفي در بين نباشد جايز نيست.

آیت الله سيستاني :

اعتكاف صحيح نيست.

آیت الله مكارم شیرازی:

جايز نيست جز در موارد ضرورت و به مقدار ضرورت. [41]

10. وسايل مورد احتياج

سؤال1:

خروج معتكف از مسجد براي آوردن وسايل مورد احتياجش چه حكمي دارد، در فرضي كه مي‌تواند فرد غير معتكفي را براي آوردن آن وسايل مأمور نمايد؟

مقام معظم رهبری :

اگر مأمور كردن ديگران محذوري ندارد ، خارج نشود.

آیت الله مكارم شیرازی:

در فرض سؤال جايز نيست.

آیت الله صافي گلپایگانی:

اگر ارجاع به غير به طور متعارف ممكن باشد خود معتكف خارج نشود.

آیت الله وحيد خراسانی :

نمي‌تواند.

آیت الله شبیری زنجاني :

اگر محذوري در امر ديگري نباشد خروج از مسجد جائز نيست.

آیت الله سيستاني :

در صورت امكان توسّل به غير ، خودش نمي‌تواند براي آوردن وسايل از مسجد خارج شود. [42]

سؤال2 :

خروج معتكف از مسجد براي تهيه غذا و شستن لباس‌ها و ظروف خود چه حكمي دارد و اگر شخص غير معتكفي اين كارها را براي او بكند چطور؟

آیت الله نوري همدانی:

اگر ضرورت ندارد و فردي هست كه اين كارها را انجام دهد جايز نيست.‌

آیت الله صافي گلپایگانی :

خروج براي ضرورات عرفي و شرعي مانعي ندارد.

آیت الله مکارم شیرازی:

تهیۀ غذا و شستن ظرف‌ها اگر ضرورت ندارد و فردی هست که این کارها را انجام دهد ، جایز نیست.

مسأله :

آيات عظام امام ، خوئي ، مكارم شیرازی، نوري همدانی ، فاضل لنکرانی، سيستاني :

خروج بعضي از اجزاء بدن معتكف مانند دست يا سر و مانند اينها از مسجد اشكال ندارد. [43]

 

احکام مسجد

حکم پشت‌ بام و زیرزمین و مانند آن:

آيات عظام امام ، سيستاني ، مكارم شیرازی، نوري همدانی:

پشت بام و سرداب و محراب مساجد جزء مسجد به حساب مي‌آيد مگر آنكه بدانيم يا اطمينان پيدا كنيم كه آن مكان جزء مسجد نيست.

آيات عظام رهبری ، خوئي ، تبريزي ، وحيد خراسانی ، صافي گلپایگانی ، بهجت ، فاضل لنکرانی :

پشت بام و سرداب و محراب مساجد جزء مسجد به حساب مي‌آيد مگر آنكه بدانيم يا اطمينان پيدا كنيم كه آن مكان جزء مسجد نيست ، همچنين ملحقات مسجد ، اگر به قصد اينكه جزء مسجد باشد به آن افزوده شده، حكم مسجد را داراست ، مثل مكاني كه در اثر توسعه به مسجد افزوده شده و به قصد اينكه جزء مسجد باشد آن را وقف نموده باشند. [44]

 

حکم صحن و حیاط مسجد

آيات عظام امام ، رهبری ، صافی گلپایگانی ، بهجـت :

آنچه به مسجد اضافه می‌شود جزء مسجد نیستند ، مگر علم پیدا شود که جزء مسجد قرار داده شده است. [45]

 

 حکم جنابت معتکف

آیات عظام امام‌ ، فاضل لنکرانی:

در مسجدالحرام و مسجدالنبی غسل جنابت جایز نیست و واجب است با تیمم ، از مسجد برای غسل خارج شود و در غیر مسجدالحرام و مسجد النبی نیز چنانچه غسل جنابت مستلزم مکث و توقّف باشد ، غسل جایز نیست و گرنه می تواند در مسجد غسل نموده یا آنکه برای غسل از مسجد خارج شود و اگر در موردی که خروج واجب است چنانچه عمداً از مسجد خارج نشود ، به‌خاطر توقّف حرام در مسجد ، اعتکافش باطل می‌گردد.

آيات عظام صافی گلپایگانی ، مکارم شیرازی :

هرگاه در مسجد جنب شود ، باید برای غسل از مسجد خارج گردد و در مسجد الحرام و مسجد النبی باید فوراً تیمم نماید و از مسجد خارج شود و در سایر مساجد بدون تیمم از مسجد خارج می شود هر چند امکان غسل در مسجد بدون ‌مکث و آلوده‌کردن مسجد فراهم باشد و اگر عمداً خارج نشد ، به‌ خاطر حرمت توقّف جنب در مسجد ، اعتکافش باطل می‌گردد .

آیت الله سیستانی :

در غیر مسجد الحرام و مسجد النبی از سایر مساجد ، اگر انجام غسل جنابت مستلزم مکث و توقّف در مسجد یا هتک یا محذور شرعی دیگر مثل نجس شدن مسجد نباشد، بنابر احتیاط واجب لازم است در مسجد غسل نماید و گرنه جایز نیست در مسجد غسل کند هر چند زمان غسل کمتر از زمان خروج از مسجد باشد.

امّا در مسجد الحرام و مسجد النبی اگر غسل مستلزم محذور شرعی باشد ، واجب است در بیرون مسجد غسل نماید و گرنه چنانچه زمان غسل طولانی تر از زمان تیمم و از زمان خروج نباشد، واجب است در مسجد غسل نماید.

این حکم در زمانی است که نوع حدث ، مانع از بودن در مسجد باشد ؛ امّا اگر مانع محسوب نشود مثلاً حدث مس میّت باشد ، چنانچه امکان دارد در مسجد غسل کند ، بنابر احتیاط لازم نباید برای غسل از مسجد خارج گردد .

آیت الله وحید خراسانی :

اگر بر اعتكاف‌كننده غسل واجب شود ، در صورتى كه غسل كردن در مسجد مانعى نداشته باشد – مانند غسل مسّ ميّت – جايز نيست از مسجد خارج شود و در صورتى كه مانع داشته باشد – مثل غسل جنابت كه مستلزم ماندن در مسجد با جنابت است – بايد خارج شود وگرنه اعتكاف او باطل مى‌شود. [46]

 

حکم غصب کردن جا در اعتکاف

آيات عظام امام ، فاضل لنکرانی ، سيستاني ، نوري همدانی :

اعتكافش باطل نمي‌شود هرچند گناه كرده است.

آيات عظام خوئي ، تبريزي :

بطلان اعتكافش محلّ اشكال است.

آیت الله صافي گلپایگانی:

بنابراحتياط واجب اعتكافش باطل مي‌شود.

آیت الله وحيد خراسانی:

اعتكافش باطل مي‌شود.

آیت الله مکارم شیرازی:

بطلان اعتکاف به‌ خاطر غصب مکانی از مسجد که معتکف دیگری آنجا را برای اعتکافش در نظر گرفته و وسایلش را در آنجا نهاده ، مورد اشکال است. امّا اگر بر روی سجادۀ غصبی معتکف شود ، بدون‌شک اعتکافش باطل می‌شود.

آیت الله بهجت :

در صورتي كه مكان نشستن منحصر به همان مكان غصبي باشد ، اعتكافش باطل است ولي اگر مكان نشستن منحصر به محلّ غصبي نباشد ، اعتكافش صحيح است. [47]

 

حکم رعایت نزدیکترین راه در خروج از مسجد

 

سؤال1 :

آيا مراعات نزديكترين مسير در هنگام خروج از محل اعتكاف واجب است ؟

آيات عظام امام ، وحيد خراسانی ، صافي گلپایگانی ، سيستاني ، نوري همدانی :

احتياط واجب است.

آیت الله بهجت :

بلی ، بايد نزديكترين مسير را برگزيند.

آیت الله مكارم شیرازی :

انتخاب نزديكترين راه واجب نيست مگر آنكه اختلاف دو راه بسيار زياد باشد.

آيات عظام خوئي ، تبريزي :

احتياط مستحب است . [48]

سؤال2 :

كسي كه از مسجد براي غسل واجب خارج مي‌شود آيا مي‌تواند با وجود حمامِ نزديك به مسجد ، به حمام دورتر برود؟

مقام معظم رهبری :

بايد محلّي را انتخاب كند كه مستلزم مكث كمتر در خارج مسجد باشد.

آیت الله سيستاني :

حمامي را انتخاب كند كه رفتن به سوي آن و غسل كردن در آن نسبت به حمام ديگر وقت كمتري را اشغال مي‌كند.

آیت الله مكارم شیرازی :

هرگاه زمان آنها مساوي باشد اولويّت با حمام نزديك است.

آیت الله صافي گلپایگانی:

اگر مستلزم توقف كمتر نمي‌شود نمي‌تواند.

آیت الله وحيد خراسانی :

ظاقرب طرق را اختيار كند.

آیت الله بهجت :

براي هر حاجت و ضرورتي كه از مسجد خارج مي‌شود بايد کوتاه ترین راه را انتخاب نمايد . [49]

سؤال3 :

شخصي در حال اعتكاف احتياج به طهارت (وضو يا غسل چه واجب چه مستحب) پيدا مي‌كند اگر طهارت در نزديکترين محل خارج مسجد ، مستلزم توقّف و مكث زياد در خارج مسجد است آيا مي‌تواند به مكان دورتر كه زمان كمتري معطّل مي‌شود برود؟

مقام معظم رهبری :

هركدام كه مستلزم مكث كمتر در خارج مسجد باشد ، بايد انتخاب شود.

آیت الله سيستاني :

ميزان دوري يا نزديكي به مسجد نيست بلكه ميزان ، بودن در خارج مسجد است كه بايد سعي شود هر چه كمتر در خارج مسجد توقّف كند.

آیت الله شبیری زنجانی :

براي مقدار خروج از مسجد، ضرورت بايد رعایت شود نزديكي و دوري باعث فرق نيست و اگر مقدار زمان در نزديك و دور مساوي باشد شخص در انتخاب مخيّر است و گرنه هر كدام كه مستلزم مكث كمتر در خارج مسجد گردد ، لازم است انتخاب شود.

آیت الله مكارم شیرازی:

آري اين كار اولويّت دارد.

آیت الله صافي گلپایگانی :

بلي مي‌تواند.

آیت الله وحيد خراسانی:

اختيار كند توقّف كمتر را .

آیت الله بهجت :

براي هر حاجت و ضرورتي كه از مسجد خارج مي‌شود بايد اقتصار بر اقلّ نمايد از جهت خروج از مسجد.

آیت الله نوري همدانی:

بلي، بايد به آنجا كه زمان كمتر مي برد ، برود.

آیت الله فاضل لنکرانی:

مانعي ندارد بلكه بايد به جائي برود كه زمان كمتري خارج مسجد باشد.

آیت الله تبريزي :

در فرض زمان كمتر مانعي ندارد. [50]

سؤال4 :

حكم مسأله قبل در مورد تخلّي و توالت رفتن چيست؟ گاه توالت نزديك شلوغ است و مستلزم توقف زياد در خارج مسجد است ولي در توالت دورتر كمتر معطل مي‌گردد؟

آیات عظام رهبری ، مكارم شیرازی، صافي گلپایگانی ، وحيد خراسانی، بهجت ، شبیری زنجانی ، سيستاني ، نوري همدانی:

حکم مسأله قبل را دارد. [51]

 

حکم نشستن در زیر سایه

معتكف در خارج از مسجد ، در صورت امكان نبايد زير سایه بنشيند ، لذا نشستن زير سایه در خارج از محلّ اعتكاف ، اگر قضاء حاجت و رفع نياز متوقف بر نشستن باشد ، اشكال ندارد.

 

حکم راه‌رفتن در زیر سایه

آيات عظام امام ، مكارم شیرازی، سيستاني ، نوري همدانی :

بلی مي‌تواند هر چند احتياط مستحب ترك آن است.

آيات عظام صافي گلپایگانی ، بهجت :

بنابر احتياط واجب زير سایه راه نرود. [52]

 

حکم نشستن در غیر زیر سایه

آيا معتكف در خارج از مسجد مي‌تواند در مکانی که سایه نیست مثلاً زير آفتاب بنشيند :

آيات عظام امام ، صافي گلپایگانی ، وحيد خراسانی ، نوري همدانی، بهجت :

بنابر احتياط واجب ننشيند مگر در حال ضرورت.

آیت الله سيستاني :

بنابراحتياط واجب بعد از قضاء حاجت و رفع نياز ننشيند مگر در حال ضرورت.

آیت الله مكارم شیرازی:

نبايد بنشيند. [53]

 

خروج طولانی

هرگاه بنابر ضرورتی از مسجد خارج شد و خروجش طولانی گردد ، به‌گونه‌ای‌که صورت اعتکاف از بین برود ، اعتکافش باطل می‌شود . [54]

 

محرّمات اعتکاف

1. آميزش با همسر

جماع و آمیزش با همسر در حال اعتکاف جایز نیست هر چند موجب إنزال و خروج منی نشود و ارتکاب عمدی آن اعتکاف را باطل می‌کند. [55]

سؤال1 :

حكم لمس و بوسيدن با شهوت براي معتكف چيست؟

آيات عظام امام ، فاضل لنکرانی، نوري همدانی :

مبطل اعتكاف است و بايد از آن اجتناب نمود.

آيات عظام  سيستاني ، خوئي ، صافي گلپایگانی ، وحيد خراسانی ، مكارم شیرازی :

بنابر احتياط واجب از آن اجتناب نمايند. [56]

سؤال2 :

حکم نگاه كردن با شهوت به همسر در ايّام اعتكاف چیست؟

مبطل اعتكاف نيست ولي احتياط مستحب آن است كه در ايّام اعتكاف از آن اجتناب شود. [57]

 

2. استمناء

معتکف بنابر احتیاط واجب ، باید از استمناء اجتناب نماید. [58]

3. بوييدن عطريّات و بوهاي خوش

مشهور :

بوییدن بوی خوش و گل‌های خوش‌ بو به ‌قصد لذت حرام است امّا اگر بدون قصد لذّت باشد ، مثل اینکه فاقد حس شامّه باشد ، حرام نیست.

آیت الله سیستانی :

بوییدن بوی خوش مطلقاً حرام است هر چند برای خرید و فروش باشد ؛ ولی بوییدن گل‌های خوش ‌بو با قصد لذّت حرام است و کسی‌که شامه ندارد ، اشکال ندارد.

مرحوم امام ‌:

اگر کسی حسی بویایی دارد ، ولی از بوها لذت نمی‌برد ، بوییدن برای او اشکال ندارد.

آیت الله مکارم شیرازی:

بوییدن عطریات و بوهای خوش ، هرچند به ‌قصد لذت نباشد ، حرام است مثل اینکه عطری را برای امتحان ببوید. [59]

سؤال1 :

حکم بوييدن عطريّات و بوهاي خوش و گیاهان خوشبو در حال اعتکاف چیست؟

الف ) حکم بوييدن عطريّات :

براي معتكف در حال اعتكاف بوييدن عطريّات در صورتي كه از بوييدن آن لذّت ببرد جايز نيست ، هرچند لذّت بدون اختيار حاصل گردد. و اگر از بوييدن آن لذّت نبرد :

آيات عظام امام ، بهجت ، خوئي ، وحيد خراسانی:

اشكال ندارد.

آيات عظام فاضل لنکرانی، صافي گلپایگانی:

بنابر احتياط واجب جايز نيست.

آيات عظام سيستاني ، مكارم شیرازی، نوري همدانی:

براي معتكف بوييدن عطريّات مطلقاً چه از بوييدنش لذّت ببرد و چه لذّت نبرد جايز نيست.

ب ) حکم بوییدن گياهان خوشبو :

براي معتكف در حال اعتكاف بوييدن گياهان خوشبو مثل انواع گل هاي معطّر ، در صورتي كه از بوييدن آن لذّت مي‌برد جايز نيست. و اگر از بوييدن آن لذّت نمي‌برد :

آيات عظام امام ، خوئي ، صافي گلپایگانی ، سيستاني ، وحيد خراسانی ، بهجت ، مكارم شیرازی، نوري همدانی :

اشكال ندارد.

آيات عظام تبريزي ، فاضل لنکرانی:

احتياط واجب جائز نيست. [60]

سؤال2:

در مساجد معمولاً  غير معتكفين عطر مي‌زنند و گريزي از آن نيست ، وظيفه معتكف چيست؟

مقام معظم رهبری :

در مواردی که موجب استشمام بوی خوش نشود مانع ندارد.

آیت الله سيستاني :

در مساجدی كه معمولاً غير معتكفين عطر می‌زنند استشمام بوی عطر آنان جايز نيست ولی احساس بوی عطر ظاهراً مانعی ندارد و لازم نيست بينی خود را بگيرد.

آیت الله مكارم شیرازی:

عمداً بوي آنرا استشمام نكند هر چند بي اختيار به مشامش برسد.

آیت الله صافي گلپایگانی:

استشمام عمدي نكند.

آیت الله وحيد خراسانی:

اشكالي ندارد ولي عمداً استشمام نكند.

آیت الله نوري همدانی:

اگر امكان دارد فاصله گرفته شود و استشمام نكند.

آیت الله شبیری زنجانی :

استشمام عطر جايز نيست ولي احساس بوي عطر ظاهراً مانعي ندارد. [61]

سؤال3 :

آيا معتكف مي‌تواند از مواد شوينده معطّر و خوشبو از جمله صابون مايع يا جامد ، شامپو ، خمير دندان (با قيد خوشبو بودن) استفاده نمايد؟

مقام معظم رهبری :

در مواردی که موجب استشمام بوی خوش نشود مانع ندارد.

آيات عظام سیستانی،شبیری زنجانی :

بلي مي‌تواند.

آیت الله صافي گلپایگانی:

محل اشكال است.

آیت الله وحيد خراسانی:

احتياط واجب است كه ترك كند.

آیت الله نوري همدانی:

جائز نيست.

آیت الله مكارم شیرازی:

احتياط واجب پرهيز است. [62]

4. خريد و فروش

خرید و فروش ، بلکه مطلق تجارت درصورت عدم ‌ضرورت ، بنابر احتیاط واجب بر معتکف حرام است. ولی اشتغال به کارهای مباح دنیوی ، حتّی مثل خیّاطی و بافندگی و مانند آن ، اشکالی ندارد ؛ هرچند ترک آن جز در موارد اضطرار، مطابق با احتیاط است و هرگاه برای تهیۀ مواد خوراکی ناچار از خرید و فروش شود و شخص غیر معتکفی که این کار را انجام دهد، نیابد و تهیۀ اجناس مذکور بدون خرید مثل هديه يا قرض گرفتن امکان نداشته باشد، دراین‌صورت خرید و فروش مانعی ندارد. [63]

سؤال4 :

معامله براي معتكف از طريق موبايل و گوشي همراه چه حكمي دارد؟

مقام معظم رهبری :

در غیر موارد ضروری جایز نیست.

آیت عظام سيستاني ، فاضل لنکرانی ، مكارم شیرازی :

جايز نيست.

آيات عظام وحيد خراسانی، صافي گلپایگانی:

اشكال دارد.

آیت الله نوري همدانی:

چنانچه ضرورت نداشته باشد ، جائز نيست.

آیت الله بهجت :

بيع و شراء مطلقاً بر معتكف حرام است. [64]

مسأله :

اگر درحال اعتکاف ، خرید و فروش انجام دهد ، معامله باطل نیست هرچند اعتکاف باطل باشد. [65]

5 . جدال و مجادله

جدال بر سر مسائل دنیوی یا دینی به‌ قصد غلبه‌ کردن بر طرف مقابل و اظهار فضیلت ، حرام است ؛ امّا به‌ نیت روشن ‌شدن حقیقت و برطرف‌کردن خطا و اشتباه طرف مقابل ، نه ‌تنها اشکالی ندارد ، بلکه از بهترین عبادات است. بنابر این ملاک قصد و نیّت معتکف است ، زیرا که هرکس در گروی نیّات خویش است. [66]

 

مسائل محرّمات اعتکاف

1) ‌فرقی بین انجام محرّمات در روز و یا در شب نیست :

آيات عظام سیستانی ، خوئی ، تبریزی :

اگر اعتکاف واجب معیّن باشد هر چند به خاطر سپری شدن دو روز اول اعتکاف ، موارد مذکور حرام می باشند و چنانچه واجب معیّن نباشد بنابراحتیاط واجب حرام است .

آیت الله وحید خراسانی:

اگر اعتکاف واجب معیّن باشد هر چند به خاطر سپری شدن دو روز اول اعتکاف ، موارد مذکور حرام می باشد و درحرمت تکلیفی این موارد ، چنانچه واجب معیّن نباشد اشکال است ، هرچند احتیاط واجب حرام است مگر در جماع ، که حرمت تکلیفی و وضعی دارد. [67]

( البته چیزهایی که انجام آن بر معتکف حرام است ، به ‌خاطر آنکه روزه را باطل می‌کند ، مانند خوردن و آشامیدن و … ، فقط در روز حرام است.) [68]

2) ارتكاب عمدي محرمّات  ، اعتکاف را بهم میزند :

تنها اگر معتکف عمل آميزش از محرّمات را عمداً انجام دهد مبطل اعتكاف است ولی مبطلات ديگر را اگر عمداً انجام دهد :

آيات عظام سيستاني ، خوئي ، وحيد خراسانی ، مكارم شیرازی، نوري همدانی :

اعتكاف باطل مي‌شود.

آيات عظام امام ، فاضل لنکرانی:

صحت اعتكاف محل اشكال است ، احتياط مراعات گردد.

آيات عظام بهجت ، صافي گلپایگانی:

اعتكاف بنابر احتياط باطل مي‌شود. [69]

3) انجام مبطلات روزه ، اعتکاف را هم باطل می کند :

هر چیزی‌ که روزه را باطل می‌کند ، اگر در روز واقع شود ، اعتکاف را هم باطل می‌کند ، چون شرط اعتکاف روزه ‌بودن است. [70]

4) انجام سهوی محرّمات :

اگر يكي از محرّمات اعتكاف را سهواً انجام دهد :

آيات عظام بهجت ، سيستاني :

مبطل نيست مطلقا ً.

آيات عظام فاضل لنکرانی، نوري همدانی:

مبطل نيست مگر در آميزش سهوي بنابراحتياط وجوبي كه اگر در اعتكاف واجب انجام شود ، بنابر احتياط واجب اعتكاف را از سر بگيرد يا آن اعتكاف را تمام نمايد و بعداً قضاء كند و اگر در اعتكاف مستحب انجام شود ، بنابر احتياط واجب اعتكاف را تمام نمايد.

مرحوم امام :

احتياط نمايد و اعتكاف را تمام نمايد و اگر واجب معيّن بوده است آن را قضاء كند و اگر واجب غير معيّن بوده است ، چنانچه در دو روز اوّل اين سهو را مرتكب شده است ، آن را از سر گيرد و اگر در روز سوّم مرتكب شده است ، اعتكاف را تمام نمايد و دوباره از سر گيرد ، امّا آميزش اگر سهواً هم انجام شود مبطل اعتکاف است.

آیت الله صافي گلپایگانی:

آميزش سهوي مبطل اعتكاف است و در ساير موارد صحّت اعتكاف محلّ اشكال است لذا در موردي كه اتمام اعتكاف واجب است بنابر احتياط اعتكاف را تمام نموده و بعداً هم دوباره معتكف گردد.

آيات عظام وحيد خراسانی، خوئي :

صحّت اعتكافش محلّ اشكال است خصوصاً در آميزش .

آیت الله مکارم شیرازی:

اعتکافش خالی از اشکالی نیست ؛ اما اگر آمیزش جنسی کند ، هرچند از روی فراموشی باشد ، چنانچه اعتکاف واجب باشد ، باید پس از اتمام آن ، درصورتی‌که وقت آن محدود بوده ، قضای آن را بجا آورد و اگر وقتش وسیع است ، بنابر احتیاط واجب آن را از نو شروع کند و اگر مستحب بوده ، آن را تمام کند و قضا ندارد. [71]

 

قضای اعتکاف

اگر شخص معتكف اعتكافش را به وسيله ارتكاب يكي از مبطلات  باطل كند :

آيات عظام سيستاني ، خوئي ، تبريزي ، وحيد خراسانی :

اگر اعتكاف واجب معيّن باشد بنابر احتياط واجب بايد اعتكاف را قضاء كند و اگر در اعتكاف واجب غير معيّن باشد ، واجب است كه اعتكاف را دوباره از سر گيرد و اگر در اعتكاف مستحب باشد و بعد از اتمام روز دوم اعتكاف را باطل كند بنابر احتياط وجوبي اعتكاف را قضاء كند.

آيات عظام امام ، فاضل لنکرانی، صافي گلپایگانی ، مكارم شیرازی ، نوري همدانی:

اگر اعتكاف ، واجب معيّن باشد ، قضائش واجب است و اگر واجب غير معيّن باشد بايد اعتكاف را دوباره از سر گيرد و اگر اعتكاف مستحب باشد و بعد از اتمام روز دوم اعتكاف را باطل كند قضائش واجب است. [72]

مسأله :

اگر قبل از اتمام روز دوم ، اعتكاف مستحبی را باطل كند ، چيزي بر عهدة او نيست. [73]

مسأله :

اگر در موقع نیّت اعتكافِ واجب ، شرط رجوع كرده باشد ، اگر يكي از محرمات را انجام دهد ، قضاء و از سر گرفتن ، هيچ‌كدام لازم نيست . [74]

حكم ترك اعتكاف در روز سوم به‌علت حائض‌شدن یا مریض‌شدن :

آیت الله وحید خراسانی:

چنانچه روز سوم حيض شود ، واجب است اعتكاف (سه روز ) را قضا نمايد ، يعني يك اعتكاف كامل بجا آورد. و اگر روز سوم مريض شود ، بنابراحتياط واجب ، اعتكاف (سه روز ) را قضا نمايد يا به مجتهد جامع‌الشرايط كه بعد از معظم ‌له از ديگران أعلم است ، رجوع نمايد.

مقام معظم رهبری :

پاسخ اول : درصورت حائض ‌شدن ، حتّى اگر در ساعات آخر روز سوم باشد ، اعتکاف باطل مى‌شود و اعتكاف سال بعد بر اين شخص لازم نيست.

پاسخ دوم : اگر مريضى به‌ نحوى باشد كه روزه‌گرفتن و اعتكاف مشقّت داشته باشد ، ترك اعتكاف مانعى ندارد و نيازى به اعاده نمى‌باشد.

آیت الله مکارم شیرازی :

درمورد حائض‌شدن زن در روز سوم اعتکاف ، اگر اعتکاف نذری نبوده ، احتیاط مستحب آن است که آن اعتکاف را قضا کند؛ هر چند در ماه دیگری باشد و درصورتی‌که مریض شود ، می‌تواند اعتکاف را به هم بزند و درصورتی‌که روز سوم باشد ، باید قضا کند و همچنین اگر به ‌عنوان نذر بوده ، باید قضا کند ؛ ولی کفّاره ندارد.

آیت الله سیستانی :

اگر زنی كه معتكف شده است بعد از‌ اتمام روز دوم اعتكاف ، حائض شود واجب است فوراً از مسجد خارج شود و قضاء اعتكاف بر او بنابر احتیاط واجب لازم می باشد ، مگر آنکه در ابتدای اعتکاف شرط رجوع (شرط رها نمودن اعتکاف در اثنای آن) كرده باشد که در این صورت با پیش آمدن عذر مذکور ، اعتكاف را حتّی در روز سوّم رها کرده و قضای آن نیز واجب نمی باشد . [75]

سؤال1 :

خانمی که به واسطه نذر (معیّن یا غیر معیّن) یا اعتکاف مستحبی معتکف شده ، اگر روز دوم یا سوم حائض شود ، آیا قضای اعتکاف بر او واجب است؟

آیت الله بهجت :

در مورد نذر ، مطلقاً باید آن اعتکاف را قضا کند و در مورد اعتکاف مستحبی در روز دوم قضا ندارد و در روز سوم اگر حائض شود ، باید آن را قضا کند مگر اینکه از اول اعتکاف شرط رجوع کرده باشد.

آیت الله شبیری زنجانی :

اعتکاف وی باطل است و در صورتی که اعتکاف به واسطه نذر غیر معین بر او لازم شده باشد ، اعتکاف درزمان دیگری بر وی واجب است.

آیت الله صافی گلپایگانی:

در مورد سؤال در نذر معیّن و مستحبی قضا ندارد و در نذر غیر معیّن باید نذر خود را بعد از پاک شدن از حیض ادا کند. [76]

سؤال2 :

آیا قضای اعتکاف واجب ‌فوری است ؟

قضای اعتکاف ، واجب فوری نیست ، هرچند انجام آن در اولین فرصت مطابق احتیاط است. [77]

 

کفّارۀ اعتکاف

مشهور مراجع امامیه:

هرگاه معتکف به ‌سبب آمیزش ، هرچند در شب ، اعتکاف واجب خود را باطل کند ، باید کفّاره بپردازد. امّا اگر با یکی دیگر از محرّمات ، اعتکاف را باطل نماید ، کفّاره ندارد ؛ هرچند پرداخت کفّاره در غیرآمیزش نیز موافق احتیاط است ، بلکه احتیاط*  آن است که در اعتکاف مستحبی ، اگر قبل از تکمیل روز دوم باطل شود نیز کفّاره بدهد.

كفّاره بطلان اعتكاف ، كفّاره ماه مبارك رمضان است كه فرد مخيّر است شصت روز را روزه بگيرد يا شصت فقير را طعام دهد ، هرچند احتياط استحبابي مراعات كفّارة مرتّبه است ، يعني شصت روز روزه بگيرد و اگر نتوانست شصت فقير را طعام دهد.

* آیات عظام امام‌ ، فاضل لنکرانی :

اگر در اعتکاف مستحبی ، به ‌وسیلۀ آمیزش بخواهد از اعتکاف صرف ‌نظر کند، کفّاره ندارد ، امّا اگر نخواهد از اعتکافش صرف‌ نظر کند ، احتیاط واجب کفّاره بدهد. [78]

 

برای اطلاع از برخی از استفتائات مقام معظم رهبری پیرامون اعتکاف اینجا را کلیک نمایید

برای اطلاع از فتاوای تفصیلی و دقیق آیت الله سیستانی پیرامون اعتکاف اینجا را کلیک نمایید

برای اطلاع از فضيلت اعتکاف و پيامهايي از یکی از مراجع عالیقدر شیعه پیرامون اعتکاف اینجا را کلیک نمایید

 

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

[1] عروه الوثقی­ج۲ص۷۵ ؛ وسیلة النجاة م۱۱۸۷؛ بهجت استفتائات ج۲ س۳۱۲۲ ، کتاب اعتکاف عبادتی کامل آیه الله مکارم ص۶۹. م1 .

[2] استفتائات جديد ، سایت مقام معظم رهبري ، استفتائات آیه الله بهجت ج2 س3121 ص439 ، هزار و يك مسألۀ فقهي آیه الله نوری همدانی ج2 س271 ص81 ، استفتائات جديد آیه الله مکارم ج2 س454 ص158 ، استفتائات جديد آیه الله مکارم ج2 س454 ص158 .

[3] تحریر الوسیله، ج۱، ص۲۸۷؛ آیه الله صافی، هدایه العباد، ج۱، ص۲۷۷؛ آیه الله بهجت، وسیلة النجاة، ص۳۳۱؛ آیه الله بهجت، استفتائات، ج۲ ، ص ۴۳۹ ، س۳۱۲۷ ؛ مجموعه ‌استفتائات مقام معظم رهبری آیت‌الله خامنه‌ای در سایت ایشان ، عروه الوثقی شرائط صحة الاعتکاف شرط الثالث ، اعتکاف عبادتی کامل، ص۷۲، م۱۳.

[4] کتاب اعتکاف عبادتی کامل آیه الله مکارم ص۷۰ مسأله 3 .

[5] عروه الوثقی ج۲ ص۷۵ ، استفتائات آیه الله بهجت  ج۲ ص۴۴۰، استفتائات جدید آیه الله تبریزی ج۱ ص۱۵۲ .

[6] عروه الوثقی، ج۲، ص۷۵، منهاج الصالحین آیه الله سیستانی ج۱ ، م۱۰۶۸ ، اعتکاف عبادتی کامل، آیه الله مکارم ص۱۰۶م 5 ،( تذکّر: آیت الله مکارم در تعلیقه بر عروه فی شرائط صحة الاعتکاف و فی شرایط صحة الصوم ، ایمان را شرط قبولی عمل می دانند، ولی آنچه در متن آمده فتوای متأخّر ایشان است و بر تعلیقه عروه مقدّم می باشد.)  .

[7] عروه الوثقی، ج۲ شرائط صحة الصوم، شرط الثانی ، اعتکاف عبادتی کامل، ص۱۰۶ س8 .

[8] عروه الوثقی، ج۲ص۷۶. شرائط صحة الاعتکاف شرط الثالث ، اعتکاف عبادتی کامل ص۷۲ م 10 ، توضیح المسائل آیه الله وحید م 1759.

[9] عروه الوثقی ج۲ ص۷۶. شرائط صحة الاعتکاف .

[10] جامع المسائل، ج2 س452 ص181.

[11] منهاج الصالحین ج۲ م ۲۵۲ ، تعلیقه عروه الوثقی امام خمینی ، الاستحاضه، م۱۸ ؛ رساله ص ۵۵ ، م۴۲۸ ،  . آیه الله مکارم‌ تعلیقه بر عروه الوثقی ج۱، ص۲۷۷، الاستحاضه، م۱۸ ، رساله آیه الله‌زنجانی ص۱۰۲ م۴۳۴ .

[12] رساله آیه‌الله مکارم‌ ص۷۹، م۴۰۴ ، عروه الوثقی فصل فی الاستحاضه م 12 و عروه الوثقی فصل فی شرائط صحة الصوم الرابع و توضیح المسائل مراجع مسأله  418 و 1643 و منهاج الصالحين آیات عظام خويي، تبريزي، وحيد م252 ،  توضیح المسائل مراجع مسأله 417 ،  توضیح المسائل آیه الله وحيد خراسانی م423 .

[13] عروه الوثقی، ج۲، ص۸۴، الثامن.

[14] تحرير الوسيلة امام ج1 في شروط الاعتكاف، الشرط الثالث ،  هدايه العباد  آیه الله صافي ج1 شروط الاعتكاف، م 1402، الشرط الثالث ، تعليقه عروه الوثقي  آیات عظام خوئي، سیستانی، فاضل، مکارم، نوری همدانی ج2 كتاب الاعتكاف ، شرائط الصحة ، مسأله 4 ، استفتائات جديد، آیه الله مکارم ج2 س481 ، وسيله النجاه آیه الله بهجت شرائط صحة الاعتكاف، الشرط الثالث، م 1190 ، استفتائات جامعة الزهراء احکام 7 ص16 .

[15] جواب به سیصد مسأله آیت الله صافی ، موجود در سایت ، اعتکاف عبادتی کامل ص۷۴ ، استفتائات آیت الله  مکارم ج۲ ص۱۶۲  س۴۸۱ .

[16] عروه الوثقي ج2، شرائط الاعتكاف ، الشرط الخامس ، ج1، شروط الاعتكاف ، الشرط الرابع ، وسيله النجاه آیه الله بهجت ، شرائط صحه الاعتكاف ، الشرط الرابع ، م1191 ص331 ، اعتکاف عبادتی کامل، ص۷۵ مسأله 21 .

[17] عروه الوثقي  مرحوم  ج2، شرائط الاعتكاف، الشرط الخامس ، هدايه العباد آیه الله صافي گلپايگاني، ج1، شروط الاعتكاف، الشرط الرابع ، وسيله النجاه آیه الله بهجت ، شرائط صحة الاعتكاف ، الشرط الرابع ، م1191 ص331  ، پاسخ به سیصد مسأله، ج۲، موجود در سایت آیت‌الله صافی، سؤال۱۳۲ ، اعتکاف عبادتی کامل، ص۷۵ مسأله 21 .

[18] عروه الوثقی، ج۲، ص۷۷ ، شرائط صحة الاعتکاف شرط السادس ، تحریر الوسیله ج۱ ص۲۸۸ ، استفتاءات موجود رهبری در سایت .

[19] اجوبة الاستفتائات، سؤال۴۰۱ ،  اعتکاف عبادتی کامل ص۸۰ ، آیه الله فاضل، جامع المسائل ج۱، س۶۱۷ ، استفتائات آیه الله بهجت ج۲، ص۴۴۳، م۳۱۳۸.

[20] استفتائات آیه الله بهجت ، ج2 س3141 ص443 ، آیه الله صافی، جامع الاحکام، ج۱، ص۱۴۴.

[21]‌ استفتائات مقام معظم رهبری آیت‌الله خامنه‌ای در سایت ایشان ، پاسخ به سیصد سؤال آیه الله صافی موجود در سایت ،  آیه الله بهجت، استفتائات، ج۲، ص۴۴۳ ،  جامع‌المسائل آیه الله فاضل ، ج۱، ص۱۶۰ ، اعتکاف عبادتی کامل. ص79م36و ص110س23 .

[22] استفتائات جدید آیه الله مکارم ، ج۲، ص۱۵۸.

[23] تحرير الوسيلة ج1خاتمة في الاعتكاف، في شروطه، الشرط السادس ، وسيله النجاه آیه الله بهجت، شرائط صحة الاعتكاف، الشرط السادس، م 1193 ، عروه الوثقي  ج2، كتاب الاعتكاف، الشرط السابع .

[24] الاحكام الواضحة آیه الله فاضل لنكراني، الاعتكاف، الشرط الخامس ص269 ، عروه الوثقي  ج2، كتاب الاعتكاف، الشرط السابع ، منهاج الصالحين ج1 الخاتمة في الاعتكاف، الشرط الخامس ، تحرير الوسيلة ج1 خاتمه في الاعتكاف، في شروط الاعتكاف الشرط السادس ، وسيله النجاه آیه الله بهجت، شرائط صحة الاعتكاف، الشرط السادس، م 1193 ص332 ، استفتائات، ج۲، آیه الله بهجت ص۴۴۲، س۳۱۳۶.

[25] تحرير الوسيله ج1، في شروط الاعتكاف، الشرط السادس ، وسيله النجاه آیه الله بهجت، شرائط صحة الاعتكاف، الشرط السادس، م 1193 ص332 ، هدايه العباد آیه الله صافي ج1، شروط الاعتكاف، م 1402، الشرط السادس ، عروه الوثقي  تعليقه ج2، كتاب الاعتكاف، الشرط السابع ، منهاج الصالحين آیات عظام خوئي، تبریزی، وحید، سیستانی ج1 الخاتمة في الاعتكاف، الشرط الخامس .

[26] عروه الوثقی، ج۲، ص۸۳ م29 ؛ اعتکاف عبادتی کامل؛ وسیلة النجاة، ج۱، ص۳۳۲، م۱۱۹۳ .

[27] منهاج الصالحين آیات عظام خوئي، تبریزی، وحید، سیستانی الخاتمة في الاعتكاف، الشرط السادس ، هدايه العباد آیه الله صافي گلپايگاني، ج1، الاعتكاف، م1402 ، الشرط السابع ، وسيله النجاه آیه الله بهجت، خاتمة في الاعتكاف، شرائط صحة الاعتكاف، م1194، الشرط السابع ص332 ، تحرير الوسيلة مرحوم امام، ج1، خاتمة في الاعتكاف، القول في شروطه، الشرط السابع ص279، الاحكام الواضحة آیه الله فاضل لنكراني، الاعتكاف، الشرط السادس ص269 ، عروه الوثقي  ج2، كتاب الاعتكاف، شروط الاعتكاف، الشرط الثامن .

[28] منهاج الصالحين ج1، الخاتمة في الاعتكاف، الشرط السادس ، هدايه العباد آیه الله صافي گلپايگاني، ج1، الاعتكاف، م1415 ص240، وسيله النجاه آیه الله بهجت، شرائط صحة الاعتكاف، م1206 ص335، تحرير الوسيله مرحوم امام، ج1، خاتمة في الاعتكاف، القول في شروطه، م12 ، الاحكام الواضحة آیه الله فاضل لنكراني، الاعتكاف، الشرط السادس ص269 ، عروه الوثقي   ج2، كتاب الاعتكاف، في شرائط الاعتكاف، م36 ، استفتائات جديد آیه الله مکارم ج2، س490 صص163 و164 .

[29] تحرير الوسيلة ج1، خاتمة في الاعتكاف، القول في شروطه، م 9 ص281 ، وسيله النجاه آیه الله بهجت، شرائط صحة الاعتكاف، م 1203 ص334 ، هدايه العباد آیه الله صافي گلپايگاني، ج1شروط الاعتكاف، م 1412 ص239 ، الاحكام الواضحة آیه الله فاضل، الاعتكاف، الشرط السادس ص269 ، عروه الوثقي  ج2، شروط الاعتكاف، م 30 ، هزار و يك مسأله فقهي، ج2 س 283 ص83 ، منهاج الصالحين آیات عظام خوئي، تبریزی، سیستانی، وحید ج1 الخاتمة في الاعتكاف، الشرط السادس.

[30] استفتاءات کتبی .

[31] تحرير الوسيلة ج1، خاتمة في الاعتكاف، القول في شروطه، م 9 ص281  ، هدايه العباد آیه الله صافي ج1شروط الاعتكاف، م 1412 ص239 ، عروه الوثقي   شرائط الاعتكاف، م 30 ، منهاج الصالحين آیه الله سيستاني، ج1الخاتمة في الاعتكاف، الشرط السادس ص344 ، هزار و يك مسأله فقهي، ج2 س277 ص82 .

[32] عروه الوثقي  ج2شروط الاعتكاف، م 30 استفتائات جدید آیه الله مکارم، ج۲، ص۱۶۴، هدايه العباد آیه الله صافي ج1 شروط الاعتكاف، م 1412، منهاج الصالحين آیات عظام خوئي، سیستانی، تبریزی، وحید ج1 الخاتمة في الاعتكاف، الشرط السادس ، هزار و يك مسئله فقهي، ج2 س278 ص82، وسيله النجاه آیه الله بهجت، شرائط صحة الاعتكاف، م 1203 ص334 ، الاحكام الواضحة آیه الله فاضل ، الاعتكاف، الشرط السادس ص269 ، تحرير الوسيلة مرحوم امام ج1 خاتمة في الاعتكاف، القول في شروطه، م 9 .

[33] هدايه العباد آیه الله صافي ج1، الاعتكاف، م1412 ، وسيله النجاه بآیه الله هجت، شرائط صحة الاعتكاف، م1203 ص334 ، استفتائات، آیه الله بهجت ج۲، ص۴۴۵ ؛ الاحكام الواضحة آیه الله فاضل الاعتكاف، الشرط السادس ص269 ، عروه الوثقي  ج2 كتاب الاعتكاف، شرائط الصحة م30 ، اعتکاف عبادتی کامل، ص۸۴.

[34] منهاج الصالحین آیات عظام خویی ، وحید ج۲ ص۳۰۹؛ منهاج الصالحین آیه الله سیستانی ، ج۱ ص۳۳۴ ، هدایه العباد آیه الله صافی ج1م1412، وسیلة النجاة  آیه الله بهجت، ص۳۳۵.

[35] استفتائات جديد آیه الله مكارم شيرازي، ج2 س496 ص165 ، استفتاءات خصوصی .

[36] جامع الاحكام ، ج1 س515 ص144 پاسخ به سیصد مسأله موجود در سایت آیت الله صافی .

[37] استفتائات آیه الله بهجت ج۲، ص۴۴۵ ،  هزار و يك مسأله فقهي آیه الله نوري همداني، ج2 س 276 ص82 .

[38] اعتکاف عبادتی کامل، ص۱۱۶تا۱۲۰ ، استفتائات آیت الله وحید ، موجود در سایت معظم له .

[39] استفتاء خصوصی کتبی :  معظّم له در تعیین حدود عرفی مقدار خروج فرموده اند: خروج برای حدود یک ساعت برای ضرورت عرفی اشکال ندارد و بیش از آن محل اشکال می باشد و چنانچه زمان خروج بسیار طولانی گردد که صورت اعتکاف به هم بخورد ، اعتکاف باطل می شود.

[40] استفتائات جامعة الزهرا مجموع احکام7 ص54و55 .

[41] مسائل جديد ، ج5 ص139 .

[42] استفتاءات خصوصی .

[43] عروه الوثقي  ج2 في شرائط الاعتكاف، الشرط الثامن ص79 .

[44] تحرير الوسيلة مرحوم امام، ج1، القول في شروطه، م7 ص280 و كتاب الطهارة، القول في احكام النجاسات، م4 ص108 ، الاحكام الواضحة آیه الله فاضل، م 1104 ص269 ، هدايه العباد آیه الله صافي ج1 الاعتكاف م 1410 ص239 ، عروه الوثقي  ج2، كتاب الاعتكاف، شروط الاعتكاف، م20 و م23 ، منهاج الصالحين آیات عظام خوئي، سیستانی، تبریزی، وحید ج1، الخاتمة في الاعتكاف، م 1071 و غسل الجنابة، م 180 ، مجموعه‌ استفتائات مقام معظم رهبری آیت‌الله خامنه‌ای در سایت ایشان .

[45] تحریر الوسیله ج۱ ص۲۹۰ ، هدایه العباد آیت الله صافی م1411 ، وسیله النجاه آیه الله بهجت ص۳۳۵ ، مجموعه‌استفتائات رهبری در سایت ایشان .

[46] عروه الوثقی ج2 اعتکاف ، شرائط صحة الاعتکاف مورد الثامن ، تحریر الوسیله ج1 شرایط صحة الاعتکاف مورد السابع ص۲۸۸ و ص۲۹۰م10 ، اعتکاف عبادتی کامل، ص۸۴ ، رساله آیت الله وحید م 1767 .

[47] عروه الوثقی، ج۲، ص۸۴ ، هدایه العباد آیه الله صافی ج1 م1415،  تحریر الوسیله ج۱ ص۲۹۰ ، الاحکام الواضحه آیه الله فاضل، ص۲۷۰ ، منهاج الصالحین آیه الله سیستانی ج۱ ص۳۴۴ ، اعتکاف عبادتی کامل، ص۸۲ ، وسيله النجاه آیه الله بهجت، خاتمة في الاعتكاف، م 1205 ، منهاج الصالحين آیات عظام خوئي، تبریزی، وحید، سیستانی ج1، الخاتمة في الاعتكاف، م1077 .

[48]  تحرير الوسيلة ج1، خاتمة في الاعتكاف، القول في شروطه، م 9 ، الاحكام الواضحة آیه الله فاضل، الاعتكاف، الشرط السادس ،  هدايه العباد آیه الله صافي گلپايگاني، ج1، الاعتكاف، شروط الاعتكاف، م 1412 ، وسيله النجاه آیه الله بهجت، شرائط صحة الاعتكاف، م 1203 ، عروه الوثقي  ج2 شروط الاعتكاف، م 35 ، منهاج الصالحين آیات عظام خوئي، تبریزی، وحید، سیستانی ج1 الخاتمة في الاعتكاف، الشرط السادس .

[49] استفتاء خصوصی .

[50] استفتائات جديد آیت الله تبریزی ج1 س 729 ص152 ، استفتاء خصوصی از سایر مراجع .

[51] استفتاء خصوصی کتبی از مراجع معظم تقلید

[52] تحرير الوسيلة ج1، خاتمة في الاعتكاف، القول في شروطه، م 9 ، عروه الوثقي  ج2، كتاب الاعتكاف، شرائط الصحة، م 35 ، وسيله النجاه آیه الله بهجت، شرائط صحة الاعتكاف، م 1203 ، الاحكام الواضحة آیه الله فاضل، الاعتكاف، الشرط السادس ، هدايه العباد آیه الله صافي ج1، شروط الاعتكاف، م 1412 .

[53] تحرير الوسيلة ج1، خاتمة في الاعتكاف، القول في شروطه، م 9 ، هدايه العباد آیه الله صافي گلپايگاني ج1، الاعتكاف ، م 1412 ، الاحكام الواضحة آیه الله فاضل ، الاعتكاف، الشرط السادس ، وسيله النجاه آیه الله بهجت، شرائط صحة الاعتكاف، م 1203، منهاج الصالحين آیات عظام خوئي، تبریزی، وحید، سیستانی ج1، الخاتمة في الاعتكاف، الشرط السادس ، عروه الوثقي  ج2، شروط الاعتكاف، م 35 .

[54] عروه الوثقی، ج۲، ص۸۵. م36 ؛ استفتائات آیت الله بهجت ج۲، ص۴۴۵.

[55] عروه الوثقی ، فی احکام الاعتکاف مورد الاول .

[56] تحرير الوسيلة ج1، القول في احكام الاعتكاف ، هدايه العباد آیه الله صافي ج1، الاعتكاف م 1417 ، وسيله النجاه آیه الله بهجت، احكام الاعتكاف، م 1208 و استفتائات، ج2، س3151 ، الاحكام الواضحة آیه الله فاضل، احكام الاعتكاف، م 1109 ،  منهاج الصالحين آیات عظام عظام خوئي، تبریزی، وحید، سیستانی ج1، فصل في احكام الاعتكاف، م 1078 ، عروه الوثقي  ج2، كتاب الاعتكاف، فصل في احكام الاعتكاف ، استفتائات جديد، آیه الله مكارم شيرازي، ج2، س502 ص166 .

[57] عروه الوثقي ج2، كتاب الاعتكاف، فصل في احكام الاعتكاف استفتائات جديد، آیه الله مکارم ج3، س324 ص108 ، اعتکاف عبادتی کامل، ص۸۹ .

[58] عروه الوثقی ج۲ ص۸۷ .

[59] عروه الوثقی، ج۲، ص۸۷ ، اعتکاف عبادتی کامل، ص۹۰.

[60] تحرير الوسيله ج1، خاتمة في الاعتكاف، القول في‌احكام الاعتكاف، ص282 ، الاحكام الواضحة آیه الله فاضل، الاعتكاف، احكام الاعتكاف، م 1109 ص270 ، وسيله النجاه آیه الله بهجت، احكام الاعتكاف، م 1208 ص 336 و استفتائات جديد، ج2، س3152 ص446 ،  منهاج الصالحين آیات عظام خوئي، تبریزی، وحید، سیستانی ج1، فصل في احكام الاعتكاف، م 1078 ،  هدايه العباد آیه الله صافي ج1، شروط الاعتكاف، م 1419 و استفتائات پيرامون اعتكاف، س 100 ص71 ، عروه الوثقي  ج2 فصل في احكام الاعتكاف ، استفتائات جديد آیه الله مکارم ج2 س499.

[61] استفتاء خصوصی ، اعتکاف عبادتی کامل ص۱۲۳.

[62] استفتائات خصوصي .

[63] عروه الوثقی ج۲، ص۸۷ محرمات الاعتکاف مورد الرابع .

[64] استفتائات خصوصي .

[65] منهاج الصالحین آیت الله سیستانی ج۱، ص۳۴۶، م۱۰۸۳ ، منهاج الصالحین آیات عظام خویی ،  وحید  ج۲، ص۳۱۲ ، م۱۰۸۱.

[66] عروه الوثقی ج2 فی احکام الاعتکاف مورد الخامس .

[67] عروه الوثقی ج2 ص۸۸  محرّمات الاعتکاف م1 ،  منهاج الصالحین آیات عظام خویی، سیستانی ج۱ م1080 .

[68] عروه الوثقی ج2 ص۸۸  محرّمات الاعتکاف م1 .

[69] تحرير الوسيلة ج1القول في احكام الاعتكاف، م 2 ، وسيله النجاه آیه الله بهجت، احكام الاعتكاف، م 1210 ،  هدايه العباد آیه الله صافي ج1، الاعتكاف، م 1423 ، الاحكام الواضحة آیه الله فاضل، احكام الاعتكاف، م 1111 ص271 ، عروه الوثقي  ج2 فصل في احكام الاعتكاف، م3 ، منهاج الصالحين آیات عظام خوئي، تبریزی، وحید، سیستانی ج1، فصل في احكام الاعتكاف، م1080 .

[70] عروه الوثقی ج2 فی احکام الاعتکاف م3 .

[71] عروه الوثقی ج2 فی احکام الاعتکاف م4 ، تحرير الوسيلة مرحوم امام، ج1، القول في احكام الاعتكاف، م 2 ، هدايه العباد آیه الله صافي ج1، الاعتكاف م 1423 ، وسيله النجاه آیه الله بهجت، خاتمة في الاعتكاف، احكام الاعتكاف، م 1210 ، جامع المسائل آیه الله بهجت ج2، احكام الاعتكاف ص56 ، الاحكام الواضحة آیه الله فاضل، الاعتكاف ، احكام الاعتكاف، م1111 ص271  ، عروه الوثقي  ج2، في أحكام الاعتكاف، م 4 ،  منهاج آیات عظام خوئي، تبریزی، وحید، سیستانی ج1 في احكام الاعتكاف م 1081 ، اعتکاف عبادتی کامل ص۹۲.

[72] عروه الوثقی، ج۱، ص۸۹؛ اعتکاف عبادتی کامل آیت‌الله مکارم ، تحریر الوسیله، ج۱ ص۲۹۲ ؛ منهاج الصالحین آیه الله خویی ج۱ م 1082 ، هدایه العباد آیه الله صافی ج1 م1424 .

[73] عروه الوثقی ج2 فی احکام الاعتکاف م5 .

[74] عروه الوثقی ج2 فی احکام الاعتکاف م5 .

[75] استفتاء خصوصی .

[76] استفتاء خصوصی .

[77] عروه الوثقی، ج۱ ص۸۹ م6 .

[78] تحرير الوسيله ج1، القول في احكام الاعتكاف، مسأله 3 ،  هدايه العباد آیت الله صافي ج1، الاعتكاف، م 1426 ،  منهاج آیات عظام خوئي، تبریزی ،  وحید ، سیستانی ج1، فصل في احكام الاعتكاف، م 1084 ، استفتائات جديد ، آیت الله مکارم ج2، س510 ص168، عروه الوثقي  ج2، في احكام الاعتكاف، مسأله 9.