تحقیقی کامل درباره نهم ربیع الاول – قتل کدام عمر – حدیث رفع القلم
به نوشته منابع تاریخی عمر بن خطاب خلیفه دوم در روز بیست و سوم ذی‌الحجه سال ۲۳ هجری توسط پیروز ملقب به ابولؤلؤ غلام مغیرة بن شعبه مجروح شد و سه روز بعد کشته شد.
روز نهم ربیع‌الاول روز آغاز امامت امام زمان (عجل‌الله تعالی فرجه الشّریف) و از طرفی روز کشته شدن «عمر بن سعد» از قاتلین امام حسین (علیه‌السلام) است؛ لذا از دیرباز پیروان اهل‌بیت (علیهم‌السلام) این روز را جشن می‌گرفتند.
اما در برخی نقاط نیز محافلی به نام‌هایی همچون عمر کشان، عید الزهراء و فرحة الزهراء به ــ عنوان روز قتل خلیفه دوم «عمر بن خطاب» ــ برگزار می‌شود؛ درحالی‌که بنا بر اکثر نقل‌های تاریخی، در ۲۳ یا ۲۶ ذو الحجة به دست شخصی به نام «فیروز» غلام «مغیره بن شعبه» (لعنة الله علیه) ترور و سه روز بعد کشته شد.
آغاز امامت امام زمان (عجّل الله تعالی فرجه الشّریف)
در روز هشتم ربیع‌الاول، امام حسن عسکری (علیه‌السلام) توسط معتمد خلیفه عباسی به شهادت رسید و پسر ایشان با نام مهدی به امامت رسید. این روز برای شیعیان به‌عنوان روز آغاز امامت یا تاج‌گذاری امام مهدی (عجّل اللّه تعالی فرجه الشّریف) عید دانسته شده و مراسم و جشن‌هایی در این روز دایر می‌گردد. (۱)
روز قتل عمر بن سعد
عمر بن سعد پسر سعد بن ابی وقاص صحابی است که پدرش سعد در فتوحات نقش مهمی داشت و از جمله اعضای شورای شش‌نفره تعیین خلیفه سوم بود. عمر بن سعد از سوی عبیدالله بن زیاد به فرماندهی سپاه کوفیان برای مقابله با امام حسین (علیه‌السلام) منصوب شد و در روز دهم محرم امام حسین (علیه‌السلام) و هفتاد و دو تن از یارانش را به شهادت رساند. علامه مجلسی در زاد المعاد بیان می‌کند بنابر قولی عمر بن سعد در روز نهم ربیع‌الاول به دست مختار بن ابوعبیده ثقفی کشته شد.
قتل عمر بن خطاب
به نوشته منابع تاریخی عمر بن خطاب خلیفه دوم در روز بیست و سوم ذو الحجة سال ۲۳ هجری توسط فیروز (یا پیروز) ملقب به «ابو لؤلؤ» غلام مغیرة بن شعبه (لعنة الله علیه) مجروح شد و سه روز بعد کشته شد.
برخی از منابع معتبری که قتل عمر بن خطاب را در ماه ذو الحجة ذکر کرده اند، این کتب هستند:
مرُوج الذَهب، علی بن حسین مسعودی (متوفی ۳۴۶)، ج ۲، ص ۱۳۵۲
تاریخ یعقوبی، یعقوبی (متوفی ۲۸۴)، ج ۲، ص ۱۵۹
تاریخ مدینه، ابن شَبه نمیری (متوفی ۲۶۲)، ج ۳، ص ۸۹۵ و ۹۴۳
تاریخ خلیفه بن خیاط، خلیفه بن خیاط عصفری (متوفی ۲۴۰)، ص ۱۰۹
أخبار الطوال، ابوحنیفه دینوری (متوفی ۲۸۲)، ص ۱۳۹
تاریخ کبیر، بخاری (متوفی ۲۵۶)، ج ۶، ص ۱۳۸
المصنف، ابن أبی شیبه کوفی (متوفی ۲۳۵)، ج ۸، ص ۴۱
تاریخ طبری، طبری (متوفی ۳۱۰)، ج ۳، ص ۲۶۵
المعارف، ابن قُتَیبه دینَوری (متوفی ۲۷۶)، ص ۱۸۳
فتوح، أحمد بن أعثم کوفی (متوفی ۳۱۴)، ج ۲، ص ۲۳۲۹
موطأ، مالک بن انس (متوفی ۱۷۹)، ج ۲، ص ۸۲۴
الآحاد والمثانی، ضحاک (متوفی ۲۸۷)، ج ۱، ص ۱۰۲
المصنف، عبدالرزاق صنعانی (متوفی ۲۱۱)، ج ۱۱، ص ۳۱۵
مسند احمد، احمد بن حنبل (متوفی ۲۴۱)، ج ۱، ص ۵۵
طبقات الکبری، محمد بن سعد (متوفی ۲۳۰)، ج ۳، ص ۳۶۴
أنساب الأشراف، بلاذری (متوفی ۲۷۹)، ج ۱۰، ص ۴۳۹
المحبر، محمد بن حبیب هاشمی بغدادی (متوفی ۲۴۵)، ص ۱۴
الثقات، ابن حبان (متوفی ۳۵۴)، ج ۲، ص ۲۳۸
مسند ابن جعد، علی بن جعد بن عبید (متوفی ۲۳۰)، ص ۱۹۵
التنبیه والإشراف، علی بن حسین مسعودی (متوفی ۳۴۵)، ص ۲۵۰
استیعاب، ابن عبد البِرّ (متوفی ۴۶۳)، ج ۳، ص ۱۱۵۲
المعجم الکبیر، طبرانی (متوفی ۳۶۰)، ج ۱، ص ۷۰
مستدرک، حاکم نیشاپوری (متوفی ۴۰۵)، ج ۳، ص ۹۲
التعدیل والتجریح، سلیمان بن خلف باجی (متوفی ۴۷۴)، ج ۳، ص ۱۰۵۴
سنن کبری، بیهقی (متوفی ۴۵۸)، ج ۸، ص ۱۵۰
البدء و التاریخ، مطهر بن طاهر مقدسی (متوفی ۵۰۷)، ج ۵، ص ۱۹۱
تاریخ مدینۀ دمشق، ابن عساکر (متوفی ۵۷۱)، ج ۴۴، ص ۱۴
صفوه الصفوه، ابن جوزی (متوفی ۵۹۷)، ج ۱، ص ۲۹۱
الإنباء، ابن عمرانی (متوفی ۵۸۰)، ص ۴۸
اُسدالغابه، ابن اثیر (متوفی ۶۳۰)، ج ۴، ص ۷۷
شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید (متوفی ۶۵۶)، ج ۱۲، ص ۱۸
در مقابل، منبع تاریخی معتبری که به کشته‌شدن عمر بن خطاب در ماه ربیع‌الاول اشاره داشته باشد، یافت نگردید. (۲)
عید الزهراء
در ایران، گاه در نهم ربیع‌الاول به تصور سالروز مرگ خلیفۀ دوم محفل‌هایی برگزار می‌شده است که این مراسم از سوی حکومت جمهوری اسلامی ایران غیرقانونی اعلام شده است. این مراسم با نام‌های عیدالزهراء، فرحة الزهراء، عمر کشان یا عمر کشون معروف شده است. به نظر می‌رسد این مراسم از قرن هفتم هجری به بعد در بین شیعیان وجود دارد و در عصر صفویان در بین مردم رایج بوده است.
برگزاری این مراسم تفرقه افکنانه در ایران ممنوع است و در سال‌های اخیر توسط نیروهای انتظامی از برگزاری آن جلوگیری می‌شود. این مراسم در زمان رهبری امام خمینی (رحمة الله علیه) ممنوع شد و «علی‌اکبر محتشمی‌پور» وزیر کشور وقت به‌شدت با برگزارکنندگان این مراسم مقابله کرد. همچنین در سال ۱۳۸۶ آرامگاه ابولؤلؤ در کاشان به دلیل برگزاری چنین مراسمی تعطیل شد.
حدیث رفع القلم
در برخی مجالسی که به مناسبت عیدالزهراء برگزار می‌شود، روایتی بیان می‌شود که به رفع القلم معروف شده و می‌گویند این روز «روز رفع القلم» است و گناهان این روز در روز قیامت محاسبه نمی‌شود و می‌توان در این مراسم هر حرفی را زد و این کار گناه نیست. درحالی‌که این روایت با برخی آیات قرآن مانند آیه «و من یعمل مثقال ذرة شراً یره» و روایاتی مانند «لا تنال ولایتنا الا بالعمل و الورع» در تضاد است.
مخالفت مراجع
«آیت‌الله‌العظمی ناصر مکارم شیرازی» در استفتائی درباره حدیث رفع القلم بیان داشته است:
اوّلًا: روایتی با عنوان رفع قلم در آن ایام مخصوص، در منابع معتبر نداریم. روایت مزبور از نظر سند اعتباری ندارد.
ثانیاً: بر فرض، چنین چیزی باشد (که نیست) مخالف کتاب خدا و سنّت است، و چنین روایتی قابل پذیرفتن نیست، و حرام و گناه در هیچ زمانی مجاز نیست، و نباید به نام مقدّس اهل‌بیت (علیهم‌السلام) مجالس مشتمل بر گناه تشکیل داد. رفع قلم مخصوص به کودکان نابالغ و دیوانه‌ها و حالت خواب است، و معاذالله که ائمه معصومین (علیهم‌السلام) اجازه ارتکاب گناه به افراد در این ایام یا غیر این ایام داده باشند و بر فرض اعتبار، معنای حدیث این است که اگر کسی لغزشی از او سر زد، خداوند او را می‌بخشد، نه این که عمداً آلوده گناه شود.
ثالثاً: تولّی دوستان اهل‌بیت عصمت (علیهم‌السلام) و تبرّی از دشمنان آنها، جزء ارکان مذهب ماست؛ لکن تولّی و تبرّی راه‌های صحیحی دارد، نه این راه‌های خلاف، و نباید کاری کرد که شکاف در صفوف مسلمین بیفتد.
برای اطلاع از فتاوای تفصیلی آیت‌الله مکارم شیرازی در باب عیدالزهراء و حدیث رفع القلم و لعن و سب به دشمنان اینجا را کلیک نمایید.
«مرحوم آیت‌الله‌العظمی جواد تبریزی(رحمة اللّه علیه)» هم در مورد این روایت معتقد است:
روایت مزبور صحیح نیست و فرقی بین ایام نیست و معصیت، معصیت است.
«آیت‌الله‌العظمی صافی گلپایگانی» نیز در مورد روز ۹ ربیع معتقد است:
این روز با سایر ایام در این جهت فرقی ندارد و مورد رفع القلم نیست.
منابع:
(۱) دائرةالمعارف مجازی ویکی شیعه ــ که کار خود را بتازگی آغاز کرده است ــ مقاله تحقیقی زیر را درباره حوادث این روز منتشر نموده است.
(۲) (غیر از یکی، دو حدیث، که آن هم از لحاظ سندی، صحیحه نیست.)
