احکام تفصیلی زكات فطره (فطریه) ـ مطابق با فتوای آیت الله سیستانی

احکام تفصیلی “زکات فطره” (فطریه)

مطابق با فتاوای حضرت آیت‌الله‌العظمی سیستانی (حفظه‌الله تعالی)

 

فضیلت زکات فطره

یکی از واجبات شرع مقدّس اسلام، زکات فطره است و در حدیث نقل شده است که امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) در خطبه عید فطر فرمودند:

« … زکات فطره خود را پرداخت کنید؛ زیرا زکات فطره سنّت پیامبر شما (صلی‌الله علیه و آله و سلّم) و فریضه واجب از سوی پروردگار شماست …» ^(۱)

همچنین پرداخت زکات فطره موجب قبولی روزه ماه مبارک رمضان می‌گردد و در حدیث نقل شده است که «زکات فطره مُکَمّلِ روزه است، همان‌طور که صلوات بر پیامبر اکرم (صلی‌الله علیه و آله و سلّم) کامل‌کننده نماز است … » ^(۲)

و از حضرت صادق علیه‌السلام منقول است که به وکیل خود فرمودند: «برو و زکات فطره تمام خانواده ما و غلامانمان را بپرداز و هیچ‌کدام را وامگذار که اگر یک کدام آنها را واگذاری بر او از فوت می‌ترسم، راوی از حضرت پرسید: مراد از فوت چیست؟ حضرت فرمودند: مرگ.» ^(۳)

 

شرایط وجوبِ زکات فطره (فطریه)

مسئله:

بر مکلّفی که در موقع غروب شب عید فطر، شرایط ذیل را دارا باشد، پرداخت زکات فطره خود و کسانی که عرفاً نان‌خور او محسوب می‌شوند، واجب است:

۱ـ بالغ باشد. ۲ـ عاقل باشد. ۳ـ بیهوش نباشد. ۴ـ فقیر نباشد. ۵ـ بنده و عبد نباشد.

مسئله:

اگر در موقع غروبِ شبِ عید فطر، شرایط وجوب زکات فطره فراهم نباشد؛ ولی تا پیش از ظهر روز عید آن شرایط حاصل شود، احتیاط واجب آن است که زکات فطره را بدهد و اگر شرایط وجوب زکات فطره بعدازظهر روز عید پدید آید، زکات فطره بر او واجب نیست؛ بنابراین، اگر پیش از غروبِ شبِ عید فطر، بچّه، بالغ شود یا دیوانه، عاقل گردد یا فقیر، غنیّ شود، درصورتی‌که سایر شرایط واجب شدن فطریه را دارا باشد، باید زکات فطره را بدهد و اگر موارد مذکور بعد از غروبِ آفتابِ شبِ عید فطر تا قبل از اذان ظهر روز عید پدید آید و سایر شرایط وجوب را نیز دارا باشد، بنا بر احتیاط واجب، باید زکات فطره را بدهد.

مسئله:

کسی که شخص دیگری باید فطریه او را بدهد، واجب نیست فطریه خود را بدهد، ولی اگر آن شخص فطریه وی را ندهد، چنانچه شرایط مذکور در مسئله اول جمع باشد، بر خود انسان، بنا بر احتیاط، واجب می‌شود فطریه خویش را بپردازد و همچنین اگر فرد غنیّ، نان‌خور شخصی که فقیر است باشد، بر فقیر مذکور پرداخت زکات فطره واجب نیست و چنانچه فرد غنیّ دارای شرایط وجوب زکات فطره باشد، بر خود او، پرداخت زکات فطره لازم می‌شود.

مسئله:

در وجوب زکات فطره، مسلمان بودن شرط نیست و بر کافر نیز پرداخت آن واجب است لکن چنانچه کافر بعد از غروب شب عید فطر، مسلمان شود، زکات فطره از او ساقط می‌شود و بر وی، پرداخت زکات فطره واجب نیست؛ ولی مسلمانی که شیعه نبوده، اگر بعد از دیده‌شدن هلال ماه شوّال (بعد از غروب شب عید فطر)، شیعه شود، فطریه از او ساقط نمی‌شود و باید آن را بپردازد.

 

احکام زکات فطره (فطریه)

مسئله:

کسی که موقع غروب شب عید فطر، بالغ و عاقل است و بیهوش و فقیر و برده نیست، باید برای خودش و کسانی که نان‌خور او هستند، هر نفری یک صاع که گفته می‌شود تقریباً سه کیلوگرم است، از غذاهای معمول در شهرش مانند گندم یا جو یا خرما یا کشمش یا برنج یا ذرّت به مستحق بدهد و اگر به‌جای آن پول هم بدهد، کافی است و احتیاط لازم آن است که از غذاهایی که در شهرش معمول نیست ندهد هرچند گندم یا جو یا خرما یا کشمش باشد.

مسئله:

انسان فطریه کسانی را که در غروب شب عید فطر نان‌خور او محسوب می‌شوند باید بدهد، کوچک باشند یا بزرگ، مسلمان باشند یا کافر، دادن نفقه و خرج آنها بر او واجب باشد یا نه در شهر خود او باشند یا در شهر دیگر ساکن باشند.

مسئله:

کسی که فقیر ^(۴) است، پرداخت زکات فطره بر او واجب نیست؛ بنابراین، شخصی که مخارج سال خود و خانواده‌اش را ندارد و شغلی هم ندارد که بتواند مخارج سال خود و خانواده‌اش را از آن تأمین نماید، پرداخت زکات فطره بر او واجب نیست.

 

زکات فطره میهمان

مسئله:

فطریه میهمانی که پیش از غروب شب عید فطر وارد بر میزبان شده و نان‌خور وی، هرچند موقّتاً محسوب می‌شود، بر میزبان واجب است مثل میهمانی که قبل از غروب آفتاب وارد منزل میزبان شده و شب نیز در منزل او می‌ماند و میزبان هم امکانات رفاهی لازم را برایش فراهم نموده و متکفّل مخارج او شده است هرچند میهمان چیزی نخورد یا با غذای خودش افطار نماید. امّا به میهمانی که تنها برای افطاری دعوت شده و شب نمی‌ماند، نان‌خور صدق نمی‌کند و زکات فطره اش بر عهده میزبان نیست.

مسئله:

فطریه میهمانی که بعد از غروب آفتاب در شب عید فطر وارد بر میزبان می‌شود درصورتی‌که نان‌خور او محسوب شود، بنا بر احتیاط واجب، بر میزبان واجب است وگرنه واجب نیست.

 

زکات فطره کارگر و اجیر

مسئله:

آنچه در هتل‌ها، مهمان‌خانه‌ها، رستوران‌ها و مانند آن که معمول و متعارف است کارکنانی که اجیر کارفرما هستند، از غذایی که توسّط کارفرما تهیه شده استفاده می‌کنند و غذای مذکور جزء حقوق (حق‌الزحمه) آنان محسوب می‌شود، زکات فطره آنان بر عهده خودشان است نه صاحب‌کار.

همچنین اگر در ضمن عقد اجاره، اجیر با کارفرما شرط نماید که کارفرما علاوه بر پرداخت مال‌الاجاره، باید مخارج او را نیز بدهد، در این صورت نیز زکات فطره فرد بر عهده خود اوست نه صاحب‌کار. امّا درصورتی‌که مخارج اجیر به‌عنوان حقوق یا به‌عنوان شرط ضمن عقد بر عهده کارفرما نباشد لکن کارفرما مخارج اجیر را ارفاقاً بپردازد به‌طوری‌که فرد مذکور، نان‌خور کارفرما محسوب شود هرچند به طور موقِّت ^(۵)، باید فطریه او را هم بدهد.

 

زکات فطره سربازان و زندانی‌ها

مسئله:

زکات فطره سربازانی که در خدمت سربازی هستند یا افرادی که زندانی هستند و دولت مخارج آنان را تأمین می‌کند، بر عهده دولت نیست و در صورت جمع بودن شرایط بر خودشان واجب است.

 

زکات فطره بچه شیرخوار و حمل

مسئله:

فطریه طفلی که از مادر یا دایه شیر می‌خورد، بر کسی است که مخارج مادر یا دایه را می‌دهد؛ ولی اگر مادر یا دایه مخارج خود را از اموال طفل برمی‌دارد، فطریه طفل بر کسی واجب نیست.

مسئله:

جنینی که در رحم مادر قرار دارد، زکات فطره ندارد مگر آنکه قبل از غروب آفتاب متولّد شود و نان‌خور محسوب شود که در این صورت، زکات فطره اش واجب است و اگر بعد از غروب آفتابِ در شب عید فطر متولّد شود و نان‌خور به‌حساب آید، بنا بر احتیاط لازم، باید زکات فطره او پرداخته شود و اگر نوازد متولّد شده، نان‌خور کسی نباشد مثل‌اینکه اموالی به نوزاد ارث رسیده و نفقاتش از همان اموال تأمین می‌شود، فطریه طفل بر کسی واجب نیست.

 

زکات فطره همسر

مسئله:

اگر فرد پیش از غروب شبِ عید فطر با زنی ازدواج کند، اگر آن زن نان‌خور او شمرده شود باید فطریه او را بدهد و اگر زن مذکور نان‌خور فرد دیگری مثل پدرش باشد، فطریه وی بر شوهرش واجب نیست و بر همان شخص دیگر واجب می‌باشد و اگر زن، نان‌خور کسی نباشد، فطریه زن با دارابودن شرایط، بر خودش واجب است همچنین اگر فرد بعد از غروب آفتاب در شبِ عید فطر با زنی ازدواج کند و آن زن نان‌خور او شمرده شود، بنا بر احتیاط واجب، باید زکات فطره او را بدهد.

 

زکات فطره کسی که فوت شده است

مسئله:

اگر فرد پیش از غروب شبِ عید فطر بمیرد، واجب نیست فطریه او و خانواده‌اش را از مال او بدهند؛ ولی اگر بعد از غروب بمیرد، مشهور فرموده‌اند: باید فطریه او و خانواده‌اش را از مال او بدهند؛ ولی این حکم، خالی از اشکال نیست و مراعات مقتضای احتیاط ترک نشود.

 

نان‌خور فرد دیگر شدن

مسئله:

اگر انسان نان‌خور کسی باشد و پیش از غروبِ شبِ عید فطر، نان‌خور فرد دیگری شود، فطریه او بر کسی که فعلاً نان‌خور او شده، واجب است؛ مثلاً اگر دختر پیش از غروب آفتاب شب عید به خانه شوهر برود، باید شوهرش فطریه او را بدهد.

 

فردی که نان‌خور دو نفر است

مسئله:

اگر شخصی نان‌خور دو نفر باشد، زکات فطره او بر هر دو نفر به‌گونه‌ای که بین آن دو تقسیم شود، واجب است و درصورتی‌که یکی از آن دو نفر، فقیر باشد، سهمِ فطریه از او ساقط است لکن سهمِ فطریه از شخص دیگر ساقط نمی‌شود و بنا بر احتیاط واجب، لازم است سهم خویش از فطریه را بپردازد و درصورتی‌که هر دو نفر، فقیر باشند، فطریه از هر دو نفر ساقط است و در این صورت، زکات فطره با فراهم بودن شرایط بر خود فرد واجب می‌شود.

 

پرداخت زکات فطره دیگری

مسئله:

اگر کسی که فطریه او بر دیگری واجب است، خودش فطریه را بدهد، از کسی که فطریه بر او واجب شده ساقط نمی‌شود؛ ولی اگر از طرف کسی که فطریه بر او واجب شده با اجازه او بدهد، کفایت می‌کند.

 

موارد مشکوک در صدق نان‌خور بودن

مسئله:

در موارد مشکوک که معلوم نیست؛ مثلاً زکات فطره بر عهده میزبان است یا مهمان، چنانچه یکی از آن دو با اجازه دیگری زکات فطره را به نیّت کسی که واقعاً زکات فطره برعهده اوست بدهد کافی است و بر دیگری پرداخت مجدّد زکات فطره لازم نیست. همچنین است حکم، در مواردی که معلوم است زکات فطره بر عهده مثلاً دو نفر است؛ ولی سهم هرکدام معلوم نیست که در این صورت، یکی از آن دو می‌تواند با اجازه از دیگری به‌قصد مافی‌الذمه زکات را بپردازد.

شایان‌ذکر است در مواردی که «بنا بر احتیاط واجب (نه فتوا)»، پرداخت زکات فطره فرد بر میزبان یا شخص دیگری لازم است، مراعات مقتضای احتیاط آن است که فرد مذکور هم بنا بر احتیاط واجب، در صورت دارابودن شرایط وجوب زکات فطره، زکات فطره بپردازد مگر آنکه به آنچه در صدر مسئله گفته شد عمل نمایند.

 

وکیل گرفتن برای پرداخت زکات فطره

مسئله:

اگر فرد کسی را که نان‌خور اوست و در شهر دیگری می‌باشد وکیل کند که از مال آن فرد فطریه خود را بدهد، چنانچه یقین یا اطمینان داشته باشد که فطریه را می‌دهد، لازم نیست خودش فطریه او را بپردازد.

 

احکام مربوط به مصرف زکات فطره

مسئله:

زکات فطره را بنا بر احتیاط واجب، باید فقط به فقرا داد و در سایر مصارف زکات مال نمی‌توان مصرف نمود، و منظور از فقرا، فقرای شیعه است که دارای شرایط مذکور در مستحقین زکات مال هستند و چنانچه در شهر از فقرای شیعه کسی نباشد می‌تواند آن را به فقرای دیگر مسلمانان بدهد؛ ولی درهرصورت، نباید به ناصبی داده شود.

مسئله:

اگر طفل شیعه‌ای فقیر باشد، انسان می‌تواند فطریه را به مصرف او برساند، یا اینکه به ولیِّ او بدهد تا آن را ملکِ طفل نماید.

مسئله:

فقیری که فطریه به او می‌دهند، لازم نیست عادل باشد، ولی همان‌طور که در زکات مال گفته شد احتیاط واجب آن است که به شراب‌خوار و بی‌نماز و کسی که معصیت را آشکارا به جا می‌آورد و متجاهر به فسق است، فطریه ندهند همچنین به کسی که فطریه را در معصیت مصرف می‌کند، نباید فطریه بدهند.

مسئله:

احتیاط مستحب آن است که به یک فقیر کمتر از یک صاع فطریه ندهند، مگر اینکه به فقرایی که جمع شده‌اند نرسد؛ ولی اگرچند صاع به یک فقیر بدهند، اشکال ندارد.

مسئله:

اگر کسی بگوید فقیرم، نمی‌شود به او فطریه داد، مگر آنکه از گفته او یقین یا اطمینان پیدا شود یا انسان بداند که قبلاً فقیر بوده است و هم اکنون شک در زوال فقر از او داشته باشد و تفصیل کامل این حکم در فصل زکات مال گذشت.

 

زکات فطره غیر سیّد بر سیّد، حرام است

مسئله:

کسی که سیّد نیست، نمی‌تواند به سیّد زکات فطره بدهد، حتّی اگر سیّدی نان‌خور او باشد، نمی‌تواند فطریه او را به سیّد دیگری بدهد؛ اما فردی که سیّد است می‌تواند زکات فطره خویش را به فقیر سیّد یا غیر سیّد بپردازد حتّی اگر کسانی که نان‌خور او محسوب می‌شوند و زکات فطره آنان بر سیّد مذکور واجب شده سیّد نباشند.

 

احکام مالی که به‌عنوان زکات فطره داده می‌شود

مسئله:

اگر از جنسی که قیمتش دوبرابر قیمت معمولی آن است، مثلاً از گندمی که قیمت آن دوبرابر قیمت گندم معمولی است، نصف صاع بدهد کافی نیست، بلکه اگر آن را به‌قصد قیمت فطریه هم بدهد کافی نیست.

مسئله:

انسان نمی‌تواند نصف صاع را از یک جنس مثلاً گندم و نصف دیگر آن را از جنسی دیگر، مثلاً برنج بدهد، بلکه اگر آن را به‌قصد قیمت فطریه هم بدهد کافی نیست.

مسئله:

گندم یا شیء دیگری را که فرد برای فطریه می‌دهد باید با جنس دیگر، یا خاک مخلوط نباشد و چنانچه مخلوط باشد، اگر خالص آن به یک صاع برسد و بدون جداکردن قابل‌استفاده باشد، یا جداکردن آن زحمت فوق‌العاده نداشته باشد، یا آنچه مخلوط شده به‌قدری کم باشد که قابل‌اعتنا نباشد، اشکال ندارد.

مسئله:

اگر فرد زکات فطره را از شیء معیوب بدهد، بنا بر احتیاط واجب کافی نیست.

مسئله:

کسی که فطریه چند نفر را می‌دهد، لازم نیست همه را از یک جنس بدهد، مثلاً اگر فطریه بعضی را گندم و فطریه بعض دیگر را برنج بدهد، کافی است.

مسئله:

انسان باید فطریه خود و خانواده‌اش را از مال حلال بدهد هرچند از روی معصیت، مخارج خویش و خانواده‌اش را از مال حرام تأمین نموده باشد.

مسئله:

اگر انسان مالی داشته باشد که قیمتش از فطریه بیشتر است، چنانچه فطریه را ندهد و نیّت کند که مقداری از آن مال برای فطریه باشد، بنا بر احتیاط واجب کافی نیست.

 

اشتباه در پرداخت زکات فطره

مسئله:

اگر انسان به خیال اینکه کسی فقیر است به او فطریه بدهد و بعد بفهمد فقیر نبوده، چنانچه مالی را که او داده از بین نرفته باشد، باید پس بگیرد و به مستحق بدهد و اگر نتواند بگیرد، باید از مال خودش عوض فطریه را بدهد و اگر از بین رفته باشد، درصورتی‌که گیرنده فطریه می‌دانسته آنچه را که گرفته فطریه است، باید عوض آن را بدهد و اگر نمی‌دانسته، دادن عوض بر او واجب نیست و انسان باید عوض فطریه را بدهد.

 

قصد قربت در زکات فطره

مسئله:

انسان باید زکات فطره را به‌قصد قربت یعنی برای تذلّل در پیشگاه خداوند متعال و بااخلاص بدهد و موقعی که آن را می‌دهد نیّت دادن فطریه نماید و اگر بدون قصد قربت یا بدون رعایت اخلاص، فطریه بپردازد کافی است و زکات فطره محسوب می‌شود هرچند به علّت نداشتن قصد قربت یا عدم رعایت اخلاص، گناهکار است.

 

پرداخت زکات فطره قبل از ماه مبارک رمضان یا در اثنا آن

مسئله:

اگر فرد پیش از ماه رمضان، زکات فطره را بدهد صحیح نیست؛ ولی بعد از داخل‌شدن ماه رمضان می‌تواند زکات فطره را بدهد هرچند احتیاط مستحب آن است که در ماه رمضان هم فطریه را ندهد و پرداخت آن را تا شب عید فطر به تأخیر اندازد، ولی اگر فرد پیش از ماه رمضان به فقیر قرض بدهد و بعد از آنکه فطریه بر او واجب شد، چنانچه فقیر مذکور هنوز هم استحقاق دریافت زکات فطره را دارا باشد می‌تواند طلب خود را از فقیر بابت زکات فطره حساب کند.

 

پرداخت زکات فطره قبل از خواندن نماز عید فطر

مسئله:

کسی که قصد دارد تا نماز عید فطر را بخواند، بنا بر احتیاط واجب، باید فطریه را پیش از نماز عید بدهد، و اگر قصد خواندن نماز عید را ندارد، باید زکات فطره را تا اذان ظهر بپردازد، بنابراین فرد مذکور می‌تواند پرداخت فطریه را از شبِ عید تا قبل از اذان ظهر به تأخیر بیندازد.

 

حکم کنارگذاشتن زکات فطره و جداکردن آن از اموال

مسئله:

اگر به نیّت فطریه مقداری از مال خود را کنار بگذارد و تا ظهر روز عید فطر به مستحق ندهد، هروقت آن را به وی می‏دهد، باید نیّت زکات فطره نماید و تأخیر در پرداخت زکات فطره ای که کنار گذاشته شده، اگر برای غرض عقلایی باشد و سهل‌انگاری در پرداخت زکات محسوب نشود، اشکال ندارد؛ بنابراین اگر زکات فطره را برای پرداخت به فقیر معیّنی کنار بگذارد و دسترسی به آن فقیر فعلاً ممکن نباشد مثل‌اینکه فقیر مسافرت باشد می‌تواند پرداخت زکات فطره را به تأخیر بیندازد.

 

حکم کسی که تا اذان ظهر روز عید فطر، زکات فطره نداده است

مسئله:

اگر فرد تا اذان ظهر روز عید فطر، فطریه را نپردازد و کنار هم نگذارد، بعداً بنا بر احتیاط واجب، بدون اینکه نیّت ادا و قضا کند، به نیّت مافی‌الذمه، فطریه را بدهد.

 

تبدیل زکات فطره جایز نیست

مسئله:

اگر فرد فطریه را کنار بگذارد، نمی‌تواند آن را برای خودش بردارد و مالی دیگر را به‌جای آن بگذارد. ^(۶)

 

حکم ازبین‌رفتن زکات فطره

مسئله:

اگر مالی را که فرد به‌عنوان زکات فطره کنار گذاشته و عزل نموده از بین برود، حکم تلف‌شدن آن همانند تلف‌شدن زکات مال می‌باشد که تفصیل احکام مربوط به آن در زکات مال بیان شده است.

 

بردن زکات فطره به مکان یا شهر دیگر

مسئله:

انتقال زکات فطره به‌سوی امام علیه‌السلام یا نایب خاص آن حضرت یا نایب عام ایشان یعنی حاکم شرع، جایز است هرچند مستلزم بردن زکات فطره از شهری به شهر دیگر باشد و در شهر محل سکونت فرد (محلی که فطریه را از مالش جدا نموده است)، مستحق زکات وجود داشته باشد و در غیر این مورد، اگر فرد بتواند در محل یا شهر خودش مستحق پیدا کند، احتیاط واجب آن است که فطریه را به‌جای دیگر نبرد؛ ولی چنانچه برد و به مستحق رساند کافی است و نیاز به پرداخت مجدّد زکات فطره نیست هرچند خلاف احتیاط واجب رفتار نموده است و در فرض مذکور، اگر به‌جای دیگر ببرد و تلف شود، باید عوض آن را بدهد.

 

مستحبّات زکات فطره

مسئله:

مستحب است فرد در پرداخت زکات فطره، خویشان و فامیل و همسایگان فقیر خود را بر دیگران مقدّم دارد و سزاوار است که اهل علم و دین و فضل را در دادن زکات فطره بر دیگران مقدّم دارد.

مسئله:

برای فقیر پرداخت زکات فطره واجب نیست لکن مستحب است که زکات فطره را بپردازد و چنانچه فقط به‌اندازه یک صاع گندم و مانند آن در نزد فقیر موجود باشد و افرادی هم نان‌خور او باشند مثل اعضای خانواده‌اش و بخواهد فطریه آنان را هم بدهد می‌تواند به‌قصد فطریه، آن یک صاع را به یکی از آنان صدقه بدهد و او هم به همین قصد به دیگری بدهد و این عمل تکرار شود تا به نفر آخر برسد و بهتر است نفر آخر چیزی را که می‌گیرد به‌قصد فطریه، به کسی بدهد که از خودشان نباشد و اگر یکی از آنان صغیر یا دیوانه باشد، ولیّ او به‌جای او آن را می‌گیرد و احتیاط مستحب آن است که به‌قصد او نگیرد، بلکه ولیّ آن را برای خودش بگیرد و آنچه را برای خود گرفته برای صغیر یا دیوانه به‌عنوان زکات فطره به دیگری بپردازد. ^(۷)

برای اطلاع از استفتائات معظم له پیرامون احکام زکات فطره (فطریه) اینجا را کلیک نمایید.

 

 

منابع:

(۱) وسائل‌الشیعه ، ج ۹ ،ص۳۲۷، ح ۷، باب ۵، وجوب إِخراج الإنسان الفطرة.

(۲) من لایحضره الفقیه، ج۲ ،ص۱۸۳، ح ۲۰۸۵، باب الفطرة.

(۳) وسائل‌الشیعه، ج‌۹، ص ۳۲۸، ح ۶، باب ۵، وجوب إِخراج الإنسان الفطرة.

(۴) تعریف فقیر در فصل موارد مصرف زکات مال آمده است.

(۵) همانند آنچه که در مورد مهمان بیان شد.

(۶) به‌عنوان‌مثال، فردی که ۱۰ عدد اسکناس ۰۰۰، ۱۰ ریالی را به‌عنوان زکات فطره از مال خویش کنار گذاشته است، نمی‌تواند آن را با یک عدد اسکناس ۰۰۰، ۱۰۰ ریالی عوض نماید هرچند به خردکردن پول نیاز داشته باشد.

(۷) مسائل خمس و زکات، از ص ۲۱۲ تا ص ۲۲۴، م ۳۹۱ تا م ۴۳۴4 / توضیح‌المسائل جامع، ج۱، ص ۷۵۲ تا ۷۶۰، م ۲۶۴۵ تا ۲۶۸۵ / استفتاء خصوصی کتبی از معظم له / استفتائات موجود در آرشیو دفتر.