دروغ به شوخی (همراه با اختلاف فتاوی مراجع تقلید)
مقام معظم رهبری حضرت آیت‌الله‌العظمی خامنه‌ای (حفظه‌الله تعالی):
شوخی کذب و دروغ دو صورت دارد:
۱) گاهی خبری خلاف واقع می‌دهد و مقصودش از آن خبر این است که افراد را بخنداند؛ مثلاً به کسی می‌گویند: “شما امروز ناهار منزل فلانی مهمان هستید” و مخاطب آنجا می‌رود و می‌بیند خبری نیست! عده‌ای که این صحنه را می‌بینند یا بعد از مراجعه آن فرد متوجه می‌شوند، می‌خندند. در این اِخبار، هزلی وجود ندارد، بلکه خبر خلاف واقعی داده می‌شود. لکن مقصود این است که مخاطب، این خبر را جدّی بگیرد و به دنبال آن برود. این مسلّماً حرام است؛ چراکه گوینده خبری داده و قصد واقع هم نموده است. لکن خلاف واقع است؛ مثل بقیۀ دروغ‌ها. البته در دروغ‌های دیگر انگیزه‌های دیگری است و در این دروغ، انگیزۀ مزاح است. این دروغ با دروغ‌های دیگر هیچ تفاوتی نمی‌کند و حرام است.
۲) در نوع دوّم از انواع هزل، خبر کذبی داده نمی‌شود، بلکه خود کذب، شوخی و هزل است؛ مثل لطیفه و متل‌هایی (۱) که بین مردم متداول است؛ مثلاً از زبان حیوان یا از زبان شاگرد و استاد یا پدر و پسر چیزی را نقل می‌کنند که خلاف واقع هم است؛ این نوع از هزل حرام نیست.
حکایات و قصه‌ها نیز شبیه همین شوخی‌هاست که اینها در مقام هزل نیست؛ مثلاً رمان‌های طولانی، ممکن است هزار بار از قول شخصیت‌های داستان مطلبی را نقل کنند. این هم ملحق به هزل است؛ بنابراین از جهت کذب بودن حرام نیست؛ هرچند ممکن است از جهت دیگری، حرام شوند؛ مثل جایی که مفسده‌ای به دنبال داشته باشد. (۲)
حضرت آیت‌الله‌العظمی بهجت (رحمت‌الله علیه):
دروغِ شوخی حرام است. (۳)
حضرت آیت‌الله‌العظمی حسینی شاهرودی (رحمت‌الله علیه):
مشکل است. (۴)
حضرت آیت‌الله‌العظمی سیستانی (حفظه‌الله تعالی):
دروغ شوخی اگر از نوع کلام یا رفتار یا حالت فرد یا … شوخی بودن آن معلوم نباشد حرام است؛ بلکه اگر معلوم هم باشد به‌گونه‌ای که طرف مقابل، متوجّه شود که گوینده، قصد جدّی و حقیقی ندارد، بنا بر احتیاط واجب جایز نمی‌باشد؛ ولی اگر خبری را به‌عنوان شوخی بگوید درحالی‌که قصد حکایت و خبردادن از امری نداشته باشد، دروغ محسوب نمی‌شود. (۵)
حضرت آیت‌الله‌العظمی شبیری زنجانی (حفظه‌الله تعالی):
دروغ گفتن به شوخی درحالی‌که قرینه متصل بر غیرواقعی بودن آن باشد که مخاطب متوجه دروغ بودن آن شود، حرام نیست. (۶)
حضرت آیت‌الله‌العظمی صافی گلپایگانی (رحمت‌الله علیه):
در روایت آمده است که انسان طعم ایمان را نمی‌چشد مگر وقتی که دروغ را چه به نحو جدّی و چه شوخی ترک کند. (۷)
حضرت آیت‌الله‌العظمی مکارم شیرازی (حفظه‌الله تعالی):
چنانچه قرینه‌ای در کلام باشد که طرف مقابل متوجه شود شما قصد حقیقی ندارید، اشکالی ندارد. (۸)
حضرت آیت‌الله‌العظمی نوری همدانی (حفظه‌الله تعالی):
اگر قرینه‌ای در کار باشد که شوخی بودن آن را برساند، حرام نیست، ولی بهتر است که این کار را نکند. (۹)
حضرت آیت‌الله‌العظمی وحید خراسانی (حفظه‌الله تعالی):
اگر قصدِ خبردادن داشته باشد چه به جدی چه به شوخی، حرام است. (۱۰)
منابع:
(۱) همان جُک به تعبیر فرنگی
(۲) رساله آموزشی، ج۲، درس ۲۱، فصل چهارم: معامله با عمل محرم (۱۵)، توضیحاتی در مورد مفهوم کذب، مورد سوم، ص۹۹ / مکاسب محرمه، ج۴۱۸ ،ص۳ و ۵ و ۹ /
(۳) نشریه پیام دین، شماره ۴۸، عنوان شوخی و مزاح، ص۲۴ و ۲۵ / استفتاء خصوصی مکتوب از معظم‌له، شماره استفتاء: ۳۰۲۳۰
(۴) نشریه پیام دین، شماره ۴۸، عنوان شوخی و مزاح، ص۲۴ و ۲۵ / استفتاء خصوصی مکتوب از معظم‌له، شماره استفتاء: ۳۰۴۴
(۵) توضیح‌المسائل جامع، ص۶۳۹، م ۲۲۷۴
(۶) استفتاء خصوصی از معظم‌له، سوال شماره ۴۹۹۸۸
(۷) نشریه پیام دین، شماره ۴۸، عنوان شوخی و مزاح، ص۲۴ و ۲۵ / استفتاء خصوصی مکتوب از معظم‌له، شماره استفتاء: ۴۲۹
(۸) نشریه پیام دین، شماره ۴۸، عنوان شوخی و مزاح، ص۲۴ و ۲۵ / استفتاء خصوصی مکتوب از معظم‌له، شماره استفتاء: ۳۸۸۳۶
(۹) نشریه پیام دین، شماره ۴۸، عنوان شوخی و مزاح، ص۲۴ و ۲۵ / استفتاء خصوصی مکتوب از معظم‌له، شماره استفتاء: ۶۶۵/۱۱۵۳۱
(۱۰) استفتاء خصوصی از معظم‌له.
