حدود اطاعت از والدین بر فرزند

وَقَضَىٰ رَبُّكَ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إِيَّاهُ وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا إِمَّا يَبْلُغَنَّ عِنْدَكَ الْكِبَرَ أَحَدُهُمَا أَوْ كِلَاهُمَا فَلَا تَقُلْ لَهُمَا أُفٍّ وَلَا تَنْهَرْهُمَا وَقُلْ لَهُمَا قَوْلًا كَرِيمًا (۱)

و پروردگارت فرمان قاطع داده: جز او را نپرستید! و به پدر و مادر نیکی کنید! هرگاه یکی از آن دو، یا هر دوی آنها، نزد تو به سن پیری رسند، کمترین اهانتی به آنها روا مدار! و بر آنها فریاد مزن! و گفتار لطیف و سنجیده و بزرگوارانه به آنها بگو!

حدود اطاعت از والدین بر فرزند

مقام معظم رهبری حضرت آیت الله العظمی خامنه ای (حفظه الله تعالی):

اطاعت از والدین به خودی خود واجب شرعی نیست، ولی نباید مخالفت با پدر و مادر، موجب ناراحتی و اذیت قابل توجه آنان شود مثلاً با اظهار انزجار، راندن و طرد کردن آنها همراه گردد؛ البته اگر به ترک واجب یا انجام حرام دستور دهند، اطاعت از آنان به هیچ وجه جایز نیست. (۲)

آیت الله العظمی سیستانی (حفظه الله تعالی):

رعایت حقّ والدین، از آموزه های مهمّ دینی است. در آیات قرآن کریم چندین بار به نیکی والدین سفارش شده، ذکر این سفارش به طور مکرّر با عبارت «وَبِالْوالِدَیْنِ إحْساناً» بلافاصله بعد از «امر به عبادت پروردگار و نهی از شرک ورزیدن به او»  و نیز مقارنت و همراهی «سپاس‌گزاری از والدین با شکر‌گزاری از خداوند متعال» و ذکر مکرّر آن در روایات اهل بیت(علیهم السلام) و دعاها نشان دهنده اهمیّت فوق‌العادۀ حقّ والدین است.

وظیفۀ واجب فرزند در مقابل پدر و مادر، دو قسم است:

اول: نسبت به کارهایی که مربوط به خود آنها می‌شود، که دو امر است:

۱) احسان به آنها؛ منظور از آن، کمک مالی و تأمین نیازهای زندگی‌شان در صورت فقر و نیاز و نیز برآوردن خواسته‌های آنها به اندازۀ معمول می‌باشد؛ این امر باید حدّاقل به اندازه‌ای باشد که طبع بشری آن را اقتضا می‌کند و ترک آن مقدار، عرفاً ناسپاسی نسبت به رفتارهای خوب پدر و مادر با او به حساب می‌آید و این احسان با توجّه به مختلف بودن حال پدر و مادر از نظر وضعیّت مالی و جسمی، فقیر بودن یا فقیر نبودن، قوّت و ضعف بدنی و مانند آن فرق می‌کند.

نکته:

گاه، شانه خالی کردن از مسؤولیّت نگهداری والدین در دوران پیری و سپردن آنها به خانۀ سالمندان از مصادیق ناسپاسی در حقّ والدین به حساب می آید.

نیکی و احسان به والدین به مقدار مذکور، بر فرزند واجب است، مگر آنکه فرد در ترک آن شرعاً معذور باشد؛ مانند اینکه موجب حرج و مشقّت فوق‌العاده که معمولاً تحمّل نمی شود یا ضرر قابل توجّه باشد یا از انجام آن عاجز و ناتوان باشد.

۲) برخورد نیک با آنان و بی‌ادبی نکردن نسبت به آنها؛ چه از نظر گفتار و چه از جهت رفتار، هرچند والدین به او ظلم کرده باشند، همچنان که در روایت نقل شده است: «اگر تو را زدند، آنها را مران، بلکه بگو خداوند متعال شما را بیامرزد».

شایان ذکر است، نیکی و احسان به والدین و معاشرت نیک با آنان بیشتر از مقدار واجب، مستحب مؤکّد است و به آن – خصوصاً در حال ضعف و پیری – تأکید فراوان شده و خصوصاً نسبت به مادر بیشتر سفارش شده است.

دوم: نسبت به کارهایی که مربوط به خود فرزند می‌شود (مثل وقتی که والدین فرد یا یکی از آنان از او می‌خواهند فلان جا نرود یا فلان کار را انجام ندهد یا کاری را انجام دهد) و طوری است که چنانچه فرزند مخالفت کند، پدر و مادر یا یکی از آنان اذیّت می‌شوند، که دو صورت دارد:

الف. اذیّت شدن آنان از روی دلسوزی و شفقت به حال فرزندشان باشد؛

در این صورت، بر فرزند حرام است چنین مخالفتی را با خواستۀ آنان انجام دهد؛ چه اینکه پدر یا مادر او را از آن عمل نهی کرده باشند یا وی را به انجام عملی امر کرده باشند یا آنکه فقط از مخالفت او با خواستۀ‌ خود اذیّت می‌شوند.

بنابراین، اگر فرزند با دوستانی معاشرت داشته باشد که والدین از این ارتباط فرزندشان با او رنج می‌برند و قلباً آزرده خاطر می‌شوند، بر فرزند ترک این رفاقت واجب است، هرچند والدین او را از این معاشرت نهی نکرده باشند.

البتّه اگر رفاقت با آنان باعث ارتکاب امور خلاف شرع شود، کناره‌گیری از آنان حتّی در صورتی که باعث اذیّت والدین نباشد هم واجب است.

ب. اذیّت شدن آنان از روی دلسوزی و شفقت به حال فرزندشان نباشد، بلکه در امر و نهی نسبت به فرزند، تنها مصلحت خود یا نفع شخصی‌شان را در نظر داشته باشند؛

در این صورت، مخالفت با آنان به خودی خود جایز است؛ البتّه باید دقّت نمود این مخالفت و نافرمانی نباید به گونه‌ای باشد که خلاف وظیفۀ معاشرت به معروف و برخورد نیک با آنان محسوب گردد که توضیح آن در مسألۀ قبل بیان شد.

شایان ذکر است اگر والدین به علّت صفات بد و خصلت‌‌های نکوهیده و رذایل اخلاقی، از عمل به معروف نهی نموده و به منکر امر نمایند، اطاعت آنان واجب نیست.

همین طور، در تمام مواردی که پدر یا مادر خواستۀ حرامی را از او می‌خواهند، فرزند نباید آن را انجام دهد و مخالفت با آنان وقتی امر به ترک واجب الهی یا امر به ارتکاب حرام الهی می‌نمایند، واجب است.

بنابراین، اگر پدر و مادر به فرزند خود امر کنند که نماز نخواند یا روزه نگیرد یا حجاب را در مقابل نامحرمان رعایت نکند و یا با یادگیری مسائل شرعی لازم فرزندشان مخالف باشند، فرزند نباید خواستۀ آنان را اطاعت کند و چنانچه والدین از این بابت اذیّت شوند، چنین اذیّت شدنی اثری برای فرزند ندارد. (البتّه در تمام این موارد وظیفۀ «احسان و برخورد نیک با پدر و مادر» که توضیحش در بالا ذکر شد، لازم است.) (۸)

آیت الله العظمی شبیری زنجانی (حفظه الله تعالی):

اگر والدین در مسیر تربیت و هدایت فرزند به روش دینی، امر و نهی کنند و از ترک آن توسط فرزند، اذیت شوند اطاعت لازم است و در غیر این‌صورت واجب نیست. البته در ابراز مخالفت هم رعایت حرمت و شأن آنها صورت گیرد و سزاوار است که سعی در جلب رضایت یا اقناع آنها شود. (۹)

آیت الله العظمی مکارم شیرازی (حفظه الله تعالی):

در صورتی که ترک فرمان پدر یا مادر باعث ایذاء آنها گردد، انجام فرمان آنها واجب می باشد.

شایان ذکر است هرگاه آنها با مسائل مهمّ و سرنوشت ساز فرزند بدون دليل كافى مخالفت كنند، جلب رضايت آنها لازم نيست؛ هرچند باید از هرگونه رفتار اهانت آمیز نسبت به آن ها خودداری گردد. (۱۰)

منابع:

(۱) سوره اسراء آیه 23

(۲) سایت رسمی مقام معظم رهبری، بخش پرسش و پاسخ منتخب فقهی، پرسش شماره ۷۰۴۲۰

(۳) وَوَصَّیْنَا الْإِنْسانَ بِوالِدَیْهِ حُسْناً…» (سورۀ عنکبوت، آیۀ 8)؛ «وَوَصَّیْنَا الْإِنْسانَ بِوالِدَیْهِ إِحْساناً…» (سورۀ احقاف، آیۀ 15).

(۴) وَاعْبُدُوا اللَّهَ وَلا تُشْرِکُوا بِهِ شَیْئاً وَبِالْوالِدَیْنِ‏ إِحْساناً…» (سورۀ نساء، آیۀ 36)؛ «قُلْ تَعالَوْا أَتْلُ ما حَرَّمَ رَبُّکُمْ عَلَیْکُمْ أَلَّا تُشْرِکُوا بِهِ شَیْئاً وَبِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً…» (سورۀ انعام، آیۀ 151)؛ «وَقَضی رَبُّکَ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إیَّاهُ وَبِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً إِمَّا یَبْلُغَنَّ عِنْدَکَ الْکِبَرَ أَحَدُهُما أَوْ کِلاهُما فَلا تَقُلْ لَهُما أُفٍّ وَلا تَنْهَرْهُما وَقُلْ لَهُما قَوْلاً کَریماً» (سورۀ اسراء، آیۀ 23).

(۵) «وَوَصَّیْنَا الْإِنْسانَ بِوالِدَیْهِ حَمَلَتْهُ أُمُّهُ وَهْناً عَلی وَهْنٍ وَفِصالُهُ فی‏ عامَیْنِ أَنِ اشْکُرْ لی‏ وَلِوالِدَیْکَ إِلَیَّ الْمَصیرُ» (سورۀ لقمان، آیه14).

(۶) به جلد سوّم، مسألۀ «1317» رجوع شود.

(۷) به صحیفۀ سجادیه، دعای بیست و چهارم، دعا برای والدین مراجعه شود.

(۸) توضیح المسائل جامع، ج2، ص223 تا 226، م 519 تا 521

(۹) سایت رسمی آیت الله شبیری زنجانی

(۱۰) استفتائات سایت آیت الله مکارم شیرازی، حقوق، احکام حقوق، انواع حقوق، حق والدین.