سؤالاتی جامع پیرامون معماری اسلامی و مهندسی ساختمان
پرسش:
سلام‌علیکم و رحمةاالله
مستدعی است پاسخ سؤالات ذیل را که در زمینه معماری اسلامی است مرقوم فرمایید؟
۱ـ آیا مهندس معمار می‌تواند از اجزایی چون شیشه در جایی از منزل استفاده نماید که به‌خاطر طرح او، در بعضی از اوقات شبانه‌روز قسمت‌های داخلی منزل، قابل‌رؤیت و موجب مزاحمت یا معذّب بودن ساکنین یا به گناه افتادن همسایگان شود؟
۲ـ حکم استفاده از مصالح و نمادهای نماکاری که در غرب برای شناسایی بناهایی با استفاده‌های غیراخلاقی استفاده می‌شود چیست؟
۳ـ آیا طراحی و ساخت خانه و آپارتمانی که صدای محارم از آن به بیرون یا به خانه همسایه منتقل شود مباح است؟
۴ـ آیا حتماً اتاق والدین باید از اتاق فرزندان جدا باشد؟
۵ـ تعبیه پنجره‌ای که به حیاط همسایه مشرف هست و نیز استفاده‌اش جایز است؟ به‌عنوان نورگیر چطور؟
۶ـ طراحی و ساخت حمام جداگانه وصل به اتاق والدین چه حکمی دارد؟
۷ـ آیا طرح اتاق والدین باید رو به قبله باشد؟
۸ـ آیا اتاق‌خواب فرزندان ذکور و اناث باید جدا باشد؟
۹ـ اخیراً در مجتمع‌های مسکونی طراحان اقدام به طراحی استخر در طبقات زیرین ساختمان می‌نمایند. باتوجه‌به استفاده مختلط برخی افراد از این استخرها، طراحی آن برای مهندس معمار چه حکمی دارد؟ اگر طراح از سرنوشت خانه بعد از ساخت باخبر نیست آیا این اقدام جایز است؟
۱۰ـ آیا الزاماً محل عبادت و خواب در خانه باید جدا باشد؟
۱۱ـ نظر دین در خصوص مکان‌یابی سرویس‌های بهداشتی چیست؟ آیا قرارگیری توالت در ابتدای ورودی آپارتمان جایز است؟
۱۲ـ به هتلی در تهران مراجعه شد و متوجّه شدیم که توالت آن رو به قبلی است. حکم بهره‌بردار و مدیریت هتل در این باره چیست؟
۱۳ـ استفاده از آشپزخانه اُپن در خانه‌های مسلمین جایز است؟
۱۴ـ آیا الزاماً مساجد باید دارای مناره باشند؟
۱۵ـ نوشتن ((وَ إن یَکاد)) و آیات مشابه بر سر درب ساختمان‌های چندطبقه چه حکمی دارد؟ خصوصاً که افراد زیادی بالاتر از محل نصب آیه زندگی می‌کنند.
۱۶ـ احداث و طراحی خانه‌ها به‌ضرورت ضوابط حاکم به‌نوعی است که در موارد زیادی اتاق‌خواب و یا آشپزخانه دو واحد مستقل از یک نورگیر نور می‌گیرند و لذا کاملاً به هم اشراف و ارتباط دارند. این نوع طراحی چه حکمی دارد؟
۱۷ـ جان‌پناه (دیوار دور پشت‌بام) به نظر شارع مقدّس حداقل باید چقدر باشد؟ آیا رفع خطر سقوط از بام کافی است یا باید مانع دید همسایگان به بام همدیگر هم بشود؟
۱۸ـ آیا می‌توان از وجوهات شرعی در راستای آبادانی بلاد مسلمین از قبیل خانه‌سازی، خیابان‌سازی و … استفاده کرد؟
۱۹ـ برخی ادارات با خرید یا اجاره بناهای مسکونی در بافت‌ها و محلات مسکونی اقدام به استقرار ادارات و نهادهای تابعه‌شان در آنجا می‌کنند باتوجه‌به اینکه نوع ساختمان‌های مسکونی مناسب فعالیت اداری نیست، لذا معمولاً کارمندان این مؤسّسات هنگام کار در این فضاها و ساختمان‌ها ناراضی بوده و حتّی دچار مشکلات روانی و روحی می‌شوند. این نوع اقدامات که سیستم شهرسازی شهر را هم مختلّ می‌کند چه حکمی دارد؟
۲۰ـ برخی افراد با اجاره منازل مسکونی، آنها را تبدیل به دبستان یا آموزشگاه‌ها می‌نمایند که هم باعث ناراحتی همسایگان شده و هم برای دانش‌آموزان و سلامتی آنان مضرّ است، این اقدام باتوجه‌به ایجاد اختلال در شهرسازی شهرها و نیز در مدیریت شهرها، چه حکمی دارد؟
۲۱ـ برخی ادارات با وجود حضور مهندسان خبره در شهر به سراغ شرکت‌ها و مهندسان شهرهای دیگر می‌روند. آیا این امر جایز است؟
۲۲ـ برخی ادارات بعد از عقد قرارداد طراحی، مرتباً از شرایط قرارداد عدول کرده و مهندسان معمار هم ناچارند به‌واسطه قدرت این نهادها، به این تغییرات و بی‌نظمی‌ها پاسخگو باشند و تمکین کنند و بعضاً متحمل هزینه شوند. آیا این امر حقوقی را برای مهندسان ایجاد می‌کند؟
۲۳ـ آیا تبلیغات گسترده در فضاهای عمومی شهرها به‌صورت بیلبورد و تلویزیون شهری و سایر اقسام آن، به حدّی که فرد مسلمان فقیر نزد خانواده خود شرمنده شود و از بابت فقر در جامعه دچار سرشکستگی شود جایز است؟
۲۴ـ باغ ملک‌آباد در مشهد مقدس وقف است. بهره‌برداری یک شرکت تجاری از فضای سبز این باغ (که جزو ثروت عمومی است و لذّت از این منظره سبز حق شهروندان بوده است) و نصب تابلوی تبلیغاتی در آن چه حکمی دارد؟
۲۵ـ روشن بودن نورافکن‌های مغازه‌ها و تابلوهای تبلیغاتی تا پاسی از شب و افکندن نور آنها به منازل مسکونی (که تبعاً باعث اختلال در آرامش و استراحت ساکنین است) چه حکمی دارد؟
۲۶ـ استفاده از مبل و صندلی در مساجد جایز است؟
۲۷ـ آیا مساجد باید دارای وضوخانه باشند؟
۲۸ـ حداقل‌های الزامات مکانی و امکانات برای اطلاق عنوان مسجد به آن مکان را از لحاظ شرعی را بفرمایید؟
۲۹ـ آیا در مساجد امروز و باتوجه‌به نیازهای جامعه امروزی احداث مساجد بدون پارکینگ، آسانسور، و مهدکودک و فضای نگهداری کودکان و نیز فضای مناسب برای استقرار تشکل‌های مذهبی مانند بسیج، جایز است؟
۳۰ـ درگذشته معمولاً مساجد موقوفات گسترده‌ای داشته‌اند. امروزه مساجد عموماً از هنگام ساخت ناچار به جمع‌آوری مکرّر کمک‌های مردمی برای ادامه روند ساخت و نگهداری مسجد می‌شوند، لذا بفرمایید در نظام اسلامی ساخت مسجد بدون موقوفه چه حکمی دارد و اصلاً جایز است؟
۳۱ـ در حکومت اسلامی و نظام جمهوری اسلامی مساجد باید توسّط کمک‌های مردمی ساخته و تعمیر شوند و یا سازمان‌ها هم موظّف به همکاری هستند؟
۳۲ـ استفاده از نقوش برجسته در مساجد جایز است؟
۳۳ـ آیا می‌توان از نماکاری‌ها و سبک‌های معماری غربی در معماری شهرهای مملکت اسلامی استفاده کرد؟ اگر مرسوم باشند این موضوع چه حکمی دارد؟
۳۴ـ باتوجه‌به زشت بودن خانه‌های بدون نما که اثر روانی نامناسبی بر روان شهروندان و مسلمانان می‌گذارد و باتوجه‌به الزام قانونی نما کردن خانه همراه با سایر اقدامات مربوط به احداث مسکن، نماکاری خانه الزامی است؟ آیا نماهای زشت و بی قواره باتوجه‌به اثر سوء آن بر روحیات مردم نوعی حق‌الناس ایجاد می¬کند؟
۳۵ـ حکم نماهایی که از لحاظ روان‌شناسی انسان را دچار بعضی هیجانات و اختلالات روانی در درازمدت می‌کند چیست؟
۳۶ـ آیا تبرج و خودنمایی در معماری (مانند نماهای خاص و غیرعادی یا ارتفاع غیرعادی و یا استفاده از مصالح غیرعادی و گران‌قیمت یا خارجی) حرام است؟
۳۷ـ آیا تراکم‌فروشی به حدی که در خدمات‌رسانی چون آبرسانی، پارکینگ، اختلال در رسیدن هوای تازه به همه ساکنین و حق برخورداری از مناظر طبیعی و فضای سبز مسلمانان را دچار مشکل می‌کند، جایز است؟
۳۸ـ آیا قبرستان‌ها باید در دسترس مردم باشند یا باید خارج شهر باشند؟
۳۹ـ آیا می‌توان قبرستان‌ها را در دامنه و یا اماکنی که از لحاظ جغرافیایی بالادست هستند و یا هر نقطه حاصلخیز یا دارای منابع آبی، مکان‌یابی نمود؟
۴۰ـ آیا می‌توان در پارک سازی شهرهای مسلمین از مدل‌های خارجی پارک سازی استفاده نمود؟
۴۱ـ آیا طراحی فضاهای اجرای موسیقی در پارک‌ها جایز است؟
۴۲ـ آیا عبور و یا پارک موتورسیکلت در پیاده‌رو جایز است؟
۴۳ـ آیا می‌توان ایستگاه صلواتی در مسیر رفت‌وآمد مردم بنا کرد، ایجاد ترافیک سنگین و تضییع حق‌الناس مترتّب بر این اقدامات چه حکمی دارد؟
۴۴ـ حفاری‌هایی که در سطح معابر هست اگر باعث آسیب رساندن به شخص یا مالی گردد سازمان متولی باید غرامت بپردازد؟
۴۵ـ مشاهده می‌شود برای تعریض خیابان‌ها و یا احداث میادین شهرداری‌ها اقدام به قطع یا ریشه‌کن نمودن اشجار می‌نمایند این اقدام چه حکمی دارد؟ آیا بین درخت مثمر و غیر مثمر، فصل میوه و غیر فصل میوه و بین انجام این اقدام توسط یک نهاد حاکمیتی و یا مردم فرقی وجود دارد؟
۴۶ـ آیا چسباندن پوستر کارت‌های تبلیغاتی بر درودیوار شهر که باعث نازیبایی می‌شود جایز است؟
۴۷ـ آیا دریافت عوارض شهرداری از منطقه‌ای از شهر و مصرف آن در منطقه‌ای دیگر از شهر جایز است؟
۴۸ـ آیا دریافت مبالغی به نیت مسابقات شهرسازی و معماری از شرکت‌کنندگان در این مسابقات جایز است؟
۴۹ـ آیا می‌توان بنایی ساخت که بر اماکن عالیه اسلامی چون مکه مکرّمه و یا حرم ائمه اطهار‰ اشرافیت دارد و عظمت معماری ایشان را خدشه‌دار می‌کند؟
۵۰ـ آیا تعطیل‌کردن کسب‌وکار هنگام نماز الزامی است؟
۵۱ـ آیا خانم‌ها می‌توانند در پارک‌ها ورزش کنند و یا باید فضاهایی جداگانه برای ورزش تعبیه نمود؟ آیا مهندس معمار طراح پارک شرعاً اجازه طراحی فضای ویژه بانوان را دارد؟ اگر منجرّ به تقویت سلامت بانوان مسلمان شود این امر (طراحی پارک با حفظ حریم‌های بصری و رفع امکان دید نامحرم) چه حکمی دارد؟
۵۲ـ استفاده از تعدد و تنوع نورپردازی جهت بزرگداشت و یا جلوه‌نمایی بنایی خاص و … در اماکن عمومی جایز است؟ مصرف برق بیش از حد در این موارد چه حکمی دارد؟ اگر زیبایی ایجاد شده در بنا توسط نورپردازی باعث هویت مناسبی برای محله شده و آدرس یابی مسلمانان را تسریع کند چه حکمی دارد؟
۵۳ـ اگر در طرحی که توسط سازمانی از قبیل شهرداری اجرا می‌نماید و مالکی حاضر بفروش ملک خود نگردید آیا جایز است که اطراف ملک وی را خندق کند و بر او سخت گرفت؟
۵۴ـ آیا شهرداری‌ها اجازه دارند ابنیه‌ای که در مسیر رفت‌وآمد هستند را تصرّف نموده و حقوق آن را بپردازند و خراب نمایند؟
۵۵ـ آیا ابنیه‌های متروک که باعث ناامنی می‌شود را شهرداری می‌تواند تصرّف نماید؟
۵۶ـ صدور مجوّز برای اماکنی مانند کافه‌ها که محل مصرف قلیان و مواد دخانی است و احتمال ضرر برای مسلمانان در ایشان متصور هست چگونه است؟
۵۷ـ آیا نگهداری حیواناتی چون سگ و کبوتر در خانه که باعث آلودگی می‌شوند جایز است؟
۵۸ـ آیا مالک ملکی می‌تواند فاضلاب خود را به معابر عمومی بریزد؟
۵۹ـ آیا ریختن زباله توسط عابر از قبیل پوست تخمه در معابر محل اشکال است؟
۶۰ـ آیا در هنگام احداث بنا، انبارکردن مصالح توسط مالک در معابر عمومی جایز است؟
۶۱ـ حکم بنایی که ارتفاعش باعث سایه‌اندازی و یا ممانعت رسیدن نور آفتاب به همسایه و یا معابر می‌شود چیست؟
۶۲ـ در طرح‌های توسعه شهری و شهرسازی، طراحی و شهرسازی خیابانی که جهت جغرافیایی آن باعث یخ‌بندان‌های طولانی در زمستان می‌شود جایز است؟ و طراح آن حق دارد بدون توجه به این نوع مسائل (زیست‌محیطی، اقلیمی، جغرافیایی و…) طرح خود را تهیه کند؟
۶۳ـ آیا مالک حق دارد به کیفیت پیاده‌روی جلوی ملک خود و تمیزی، پستی‌وبلندی، پله‌دار بودن و لیز یا زبر بودن آن بی¬توجّه باشد؟
۶۴ـ آیا طراحی و ساختن مسجد و یا مدرسه در بافت مسکونی ای که باعث کاهش قیمت منازل می‌شوند جایز است؟
۶۵ـ آیا ساختن حسینیه در بافت مسکونی ای که باعث ایجاد اختلال در رفت‌وآمد و نارضایتی همسایگان می‌شود، جایز است؟
۶۶ـ آیا هتلی اجازه دارد پارکینگ خود را تبدیل به حسینیه نماید؟
۶۷ـ آیا می‌توان به دلیل شادی و یا عزاداری نمودن شرعی و برپایی شعایر اسلامی خیابان را بست؟
۶۸ـ آیا پارک‌کردن اتومبیل و موتور، جلوی درب منازل دیگران جایز است؟
۶۹ـ شهرداری‌ها معمولاً با اخذ جریمه اقدام به فروش پارکینگ می‌کنند و ساختمان‌هایی که مالکانش جریمه پرداخته‌اند، با وجود کمبود جای پارک اتومبیل طراحی و ساخته شده و به بهره‌برداری می‌رسند؛ ولی همواره در طول زمان بهره‌برداری نحوه پارک اتومبیل‌ها موجب مزاحمت بین ساکنان است، آیا اساساً این‌گونه طراحی معماری و نیز صدور مجوّزهای مربوط و نیز احداث این‌گونه ساختمان‌ها جایز است؟
۷۰ـ هنگام خروج جمعیت از مسجد یا حسینیه‌های مجاور خیابان حقّ تقدّم با عابر است یا سواره؟
۷۱ـ سدّ معبر توسط فروشندگان خرده‌پا، در چه صورتی اشکال ندارد؟
۷۲ـ آیا گرفتن عوارض از کسی که می‌خواهد در ملک خود اتاقی بسازد و فرزند خود را داماد کند و قصد کار اقتصادی و درآمدزایی ندارد، جایز است؟
۷۳ـ آیا گرفتن عوارضی که مبلغش از ارزش ملک بیشتر هست جایز است؟
۷۴ـ امروزه بسیاری از مردم در شهرها ساختمان‌های خود را با یک یا چندطبقه خلاف می‌سازند. آیا مقیدبودن به ضوابط شهرسازی که اکثریت مردم بر خلاف آن عمل می‌کنند صحیح است؟
۷۵ـ استفاده از ضوابط شهرسازی غربی برای شهرهای اسلامی جایز است؟
۷۶ـ آیا کاشت درخت به‌نحوی‌که مانع دیده‌شدن تابلوی راهنمای شهری (مانند اسم کوچه) بشود جایز است؟
۷۷ـ آیا ریختن برف‌های اضافی سقف و خانه که مزاحمت برای بنا دارد به خیابان جایز است؟
۷۸ـ آیا احداث لوله آب باران به‌نحوی‌که آب باران و برف به معبر بریزد جایز است؟
۷۹ـ آیا طراحی سر درب ساختمان‌ها به‌نحوی‌که در شب پلاک آنها قابل‌مشاهده نباشد بلااشکال است؟
۸۰ـ آیا طراحی مغازه (با نوع حرفه‌ای که نیاز به توقّف اتومبیل مشتری‌ها دارد) در مکان‌های دارای محدودیت پارک در شهر جایز است؟
۸۱ـ آیا احداث مغازه (با نوع حرفه‌ای که نیاز به توقف اتومبیل مشتری‌ها دارد) در مکان‌های دارای محدودیت پارک در شهر جایز است؟
۸۲ـ آیا مهندس معمار می‌تواند ساختمانی با تراکم بالا (تعداد طبقات زیاد) طراحی کند که مشرف به خانه مردم باشد؟
۸۳ـ آیا اصولاً بنای ساختمانی که با تراکم بالایی است و مشرف بر خانه مردم چگونه است؟ قبول خرید چنین خانه‌ای چگونه است؟
۸۴ـ آیا در طراحی خانه، مستحب است چینش اتاق‌ها به‌گونه‌ای باشد که تمام اتاق‌ها رو به قبلی باشد؟
۸۵ـ آیا جامعه مسلمانان با جامعه اسلامی در احکام شهرسازی با هم متفاوت می‌باشد؟
۸۶ـ آیا حکّ نمودن احادیث در فضاهای عمومی شهری که امکان خیس شدن یا تماس بی وضو و یا شاید بی‌احترامی وجود دارد مباح است؟
۸۷ـ تا چه حدّی اجازه هست از قرآن و احادیث در فضاهای شهری استفاده کرد؟
۸۸ـ آیا اجاره‌دادن مسجدی – که زمین آن وقفی است – جهت مراسم‌ها و با نیت صرف آن درآمد در مسجد جایز است؟
۸۹ـ در تعارض بین زمین‌ها وقفی و طرح‌های عمومی چه باید کرد؟
۹۰ـ بعضاً ادعا می‌شود مساجد کوچک مزاحم طرح‌های عمومی هستند، آیا می‌توان همه آن مسجدها را تجمیع نمود و معادل مساحت مساجد کوچک در جایی دیگر مسجد ساخت؟ آیا این نوع طرح‌ها شرعاً قابل ابلاغ و اعمال قانونی هستند؟
۹۱ـ ریختن آب ظرف‌شویی و حمام به معابر عمومی چه حکمی دارد و استفاده از این خانه با این علم چه حکمی دارد؟ اگر در جایی باشد که در دید عمومی نباشد چه حکمی دارد؟
نام مرجع تقلید:
آیت‌الله‌العظمی سیستانی (حفظه‌الله تعالی)
پاسخ:
۱ـ ساخت آن اشکالی ندارد مگر آنکه نوعاً موجب فساد باشد ولی بر استفاده‌کنندگان لازم است مراعات مسائل شرعی را بنمایند و سزاوار است منازل طوری ساخته شود که از دید نامحرم جلوگیری نماید.
۲ـ استفاده از علائمی که نماد فساد هستند و مروّج آن شمرده می‌شوند جایز نیست.
۳ـ ساخت آن اشكالی ندارد مگر آنکه نوعاً موجب فساد باشد و بر استفاده كنندگان لازم است مراعات مسائل شرعی را بنمایند و سزاوار است منازل طوری ساخته شود كه صدای ساکنین شنیده نشود.
۴ـ فی‌نفسه لزومی ندارد؛ ولی باید مسائل شرعی و تربیتی و اخلاقی که موجب امن دینی و اخلاقی فرزندان از ابتلا به گناهان و معاصی می‌گردد رعایت شود.
و سزاوار است فرزندان برای ورود به اتاق محل استراحت والدین اجازه بگیرند؛ بلکه در بعض موارد لازم است، آن‌چنان‌که در آیه مبارکه ۵۸ سوره نور ذکر شده است.
۵ـ لازم است از نگاه حرام مثل نگاه به نامحرم یا نگاه‌کردن به داخل خانه دیگری بدون رضایت او و نیز مواردی که عرفاً آزار دیگران و موجب مزاحمت برای همسایه‌ها محسوب می‌شود پرهیز شود.
۶ـ فی‌نفسه ضرورتی ندارد.
۷ـ خیر.
۸ـ فی‌نفسه ضرورتی ندارد البته بر سرپرست آنان لازم است نسبت به مسائل اخلاقی مراقبت کافی را به عمل آورد و سزاوار است آن‌چنان‌که در حدیث نقل شده محلّ خوابیدن فرزندان پس از رسیدن به ده سال از هم جدا گردد و در روایتی پس از رسیدن به شش سال ذکر شده است.
۹ـ طرّاحی و ساخت استخر در منزل فی‌نفسه بی‌اشکال است و بر استفاده‌کنندگان لازم است مسائل شرعی را رعایت نمایند.
۱۰ـ لازم نیست؛ ولی سزاوار است و مستحب که انسان مکان خاصّی از خانه را اختصاص به عبادت دهد.
۱۱ـ فی‌نفسه منعی ندارد.
۱۲ـ بر استفاده‌کننده لازم است هنگام تخلّی رو به قبلی یا پشت به آن نباشد و صاحب‌اختیار مکان نیز باید حتی‌الامکان جهت آن را عوض نماید یا به استفاده‌کنندگان اطلاع‌رسانی نماید.
۱۳ـ ساکنین و استفاده‌کنندگان از محلّ لازم است مسائل محرم و نامحرم را رعایت کرده و از اختلاط حرام پرهیز نمایند و شایسته است طرّاحان و معماران در ایجاد فضایی که زمینه تلاقی کمتر نامحرمان را فراهم کند، تلاش نمایند همچنان که در معماری قدیمی اسلامی قسمت اندرونی و بیرونی به‌صورت جداگانه بوده است.
۱۴ـ خیر.
۱۵ـ صدق هتک حرمت به مقدّسات و آیات قرآن و عدم آن عرفی است و ظاهراً در این مورد صدق نمی‌کند.
۱۶ـ ازآنجاکه استفاده از چنین مکان‌هایی لزوماً مستلزم گناه نیست کمااینکه ممکن است مواردی چون پدر و فرزند در هریک از واحدها زندگی کنند یا … منع به‌طورکلی نیست و بر استفاده‌کنندگان لازم است مسائل شرعی را رعایت نمایند.
۱۷ـ امر مذکور دائر مدار کیفیت استفاده از پشت‌بام است و حکم موارد آن فرق می‌کند و در روایت نقل شده است لب بام هم سطح بام نباشد و حائلی به‌اندازه دو ذراع بلندتر داشته باشد و در بعض روایات یک ذراع و یک وجب ذکر شده است.
و در حدیث نقل شده است که رسول خدا (صلی‌الله علیه و آله و سلم) مسلمانان را از خوابیدن بر بامی که دیوار ندارد نهی کرده و فرموده‌اند: هر کس بر بام بدون دیوار بخوابد، از امان خدا بیرون رفته است.
۱۸ـ حکم وجوهات شرعی به‌حسب انواع مختلف است و موارد مصرف هریک در بخش مربوط به خود در رساله‌ها و کتب فقهی ذکر شده است.
۱۹ـ صِرف عدم تناسب ظاهری ساختمان مسکونی با کار اداری موجب ممنوعیّت فعالیت اداری نیست. البته چنانچه کارمندان شرایط خاصّی را از حیث مکان با مسئولین در ضمن عقد قرار داده‌اند، یا آنکه قوانین خاصّی در شهرسازی و … وجود داشته باشد احکام به‌حسب شرایط متفاوت است.
۲۰ـ از جواب سؤال ۱۹ روشن شد و نسبت به همسایگان، اگر احداث مدرسه در چنین مکانی متعارف باشد جایز است و امّا چنانچه احداث مدرسه در آنجا غیرمتعارف باشد به‌طوری‌که دایر کردن مدرسه در محل عرفاً مردم‌آزاری محسوب شود، این کار فی‌نفسه جایز نیست و درهرصورت بر استفاده‌کنندگان لازم است حقوق دیگران را رعایت نمایند.
۲۱ـ فی‌نفسه اشکالی ندارد.
۲۲ـ طرفین قرارداد در معاملاتی که با شرایط صحیح شرعی انجام شده است حسب موارد لازم است به تعهّدات شرعی خود عمل نمایند و چنانچه تخلّف صورت پذیرد، حسب موارد در برخی، باعث خیار فسخ، در برخی موارد باعث باطل شدن معامله گردیده و گاه لازم است خسارتی گرفته شود که تفصیل آن در کتب فقهی در موارد مختلف ذکر شده است.
۲۳ـ به‌طورکلی تبلیغ و ترویج زندگی اشرافی که با سبک زندگی اسلامی تناسب ندارد، فی‌نفسه شایسته نیست و در برخی موارد که ترویج زندگی مُسرفانه باشد یا نفس تبلیغات به حدّ اسراف برسد حرام است و گاه ممکن است عناوین ثانویه دیگری نیز باعث حرمت تبلیغات مذکور باشد که تشخیص موارد به عهده مکلّفین می‌باشد و سزاوار است در جمیع امور، ثروتمندان و حکام و سرمایه‌داران ملاحظه افراد ضعیف و فقرا اجتماع را بنمایند.
۲۴ـ از جزئیات قضیه مذکور اطّلاع نداریم و نفیاً و إثباتاً در مورد آن اظهارنظر نمی‌کنیم، به‌طورکلی شیوه استفاده از مال وقف وابسته به کیفیت وقفِ واقف است و تشخیص به عهده متولّی شرعی می‌باشد.
۲۵ـ موارد به‌حسب امور متعارف و غیرمتعارف و تبعاً صدق ایذای مُحرَّم و عدم آن متفاوت می‌باشد و لازم است مراعات حال ساکنین و همسایگان بشود و از کاری که ایذای آنان محسوب شده پرهیز گردد .
۲۶ـ فی‌نفسه مانعی ندارد مگر اینکه به لحاظ اشغال مقداری از مکانِ مسجد، مزاحمت برای نمازگزاران داشته باشد.
۲۷- خیر.
۲۸ـ چنانچه شخصی زمین ملکی را به‌عنوان مسجد وقف نماید، حکم مسجد دارد و برای وقف کردن مکانی به‌عنوان مسجد، شرایط خاصّی غیر از شرایط عمومی مال موقوفه که در رساله‌ها ذکر شده است وجود ندارد، هرچند خوب است موقعیّت و خصوصیّات فعلی و آینده محلّ را قبل از وقفِ مکان، مدنظر قرار دهند تا بعداً موجب زحمت افراد و بروز مشکلات نگردد.
۲۹ـ بلی جایز است و لازم است شأن و قداست مساجد حفظ شود و از امور متفرّقه در مساجد که مناسب با شأن و قداست مسجد نیست پرهیز شود و رعایت بعض موارد مذکور در سؤال به‌حسب اختلاف موقعیت‌ها گاه پسندیده و گاهی هم بدون رجحان و در برخی موارد ناپسند و مرجوح می‌باشد.
۳۰ـ جایز است.
۳۱ـ بنای مساجد از مستحبّاتی است که بر آن تأکید شده و دارای ثواب و اجر عظیم می‌باشد و در مناطقی که مردم برای اقامه نماز و شعائر دینی نیاز به مسجد داشته و توان مالی بر ساخت مسجد ندارند، مناسب است دولت اقدام به مشارکت‌درساخت مساجد نماید. البته استفاده از بودجه‌های دولتی برای ساخت مسجد منوط به رعایت قوانین می‌باشد.
۳۲ـ نقش انسان یا موجودی ذی روح دیگر، اگر برجسته و مجسّم باشد، ساخت آن بنابراحتیاط حرام می باشد و چنانچه برجسته و مجسّم نیست، احتیاط مستحب است مسجد را با آن زینت نکنند.
۳۳ـ اگر سبک‌ها طوری نباشد که موجب اشاعه فساد در جامعه گردد، فی‌نفسه حرام نیست هرچند شایسته است فضای شهر نمای خانه‌ها طوری طرّاحی شود که معنویّت را به جامعه تزریق کند.
۳۴ـ صِرف زشت و بد منظره بودن ساختمان الزامی را برای نما کردن و نیز حق‌الناس ایجاد نمی‌کند لکن چنانچه قانونی دراین‌رابطه باشد، معظم‌له اظهارنظر ننموده، و مکلّف می‌تواند با رعایت اعلم فالأعلم از مجتهد دیگر تقلید نماید.
۳۵ـ مواردی که عرفاً ایذا شمرده نمی‌شود حرام نیست.
۳۶ـ پاسخ، از جواب ۲۳ معلوم می‌شود.
۳۷ـ اگر از تصرّف مالک در ملک خویش ضرر قابل‌توجهی بر همسایگان وارد آید و این امر غیرمتعارف باشد جایز نیست؛ اما اگر ضرر قابل‌توجهی بر همسایگان وارد نشود یا آنکه ضرر قابل‌توجه به‌خاطر امر متعارف و معمولی به وجود آمده باشد اشکال ندارد و این مطلب به‌حسب موارد و أزمنه و أمکنه مختلف است و اگر قانون مشروعی دراین‌رابطه باشد حکم متفاوت است.
۳۸ و ۳۹ـ فی‌نفسه الزام یا منعی در هیچ‌کدام نیست.
۴۰ـ پاسخ از جواب ۳۳ معلوم است.
۴۱ـ نواختن موسیقی حرام و مهیاکردن فضایی برای آن جایز نیست.
۴۲ـ چنانچه موجب سدّ معبر گردد جایز نیست، همچنین ایجاد مزاحمت در مقداری که حریم خانه مردم محسوب می‌گردد و مورد احتیاج اهل خانه است جایز نمی‌باشد و در هنگام تزاحم صاحب منزل مقدّم است.
۴۳ـ باید ترتیبی اتّخاذ شود که در ایستگاه‌های صلواتی ترافیک سنگین و سدّ معبر ایجاد نشود.
۴۴ـ چنانچه حادثه ایجاد شده مستند به شخصی که حفّاری نموده یا دستور آن را داده است، باشد لازم است وی پاسخگو باشد و در صورت لزوم، دیه یا غرامت را بپردازد.
۴۵ـ چنانچه اولویّت و رجحانی برای قطع درختان وجود داشته باشد، با اجازه مالک آن و رعایت قوانین مربوطه اشکال ندارد و قطع‌کردن درخت زنده بدون جهت پسندیده نیست؛ بلکه در بعض موارد جایز نمی‌باشد.
۴۶ـ نازیبا شدن شهر (صرفاً) منعی ایجاد نمی‌کند لکن احراز رضایت مالکین دیوارها و… لازم است.
۴۷ـ در این مسئله آیت‌الله سیستانی اظهارنظر نمی‌کنند، با رعایت اعلم فالأعلم به مجتهد دیگر مراجعه شود.
۴۸ـ با احتراز از موارد قمار و رعایت مسائل مربوط به آن، فی‌نفسه منعی ندارد.
۴۹ـ سزاوار نیست؛ بلکه چنانچه عرفاً هتک حرمت نسبت به اماکن مقدّسه شمرده شود جایز نیست و تشخیص موضوع عرفی با مکلّف می‌باشد.
۵۰ـ شایسته است هنگام نماز، به خواندن نماز اول وقت مبادرت شود و مناسب است مؤمن برنامه زندگی خویش را به‌گونه‌ای تنظیم نماید که توفیق نماز اول وقت را از دست ندهد.
به‌طورکلی مستحب است انسان، نماز را در اول وقت آن بخواند و راجع به آن خیلی سفارش شده است و هر چه به اول وقت نزدیک‌تر باشد، بهتر است مگر آنکه تأخیر آن از جهتی بهتر باشد؛ مثلاً کمی صبر کند که نماز را با جماعت بخواند به‌شرط آن که وقت فضیلت نگذرد.
در این زمینه روایت شده که امام صادق (علیه‌السلام) فرمودند: «فضیلت اول وقت نماز بر آخر وقت همچون فضیلت آخرت بر دنیاست .»
همچنین نقل شده که امام صادق (علیه‌السلام) فرمودند: «فضیلت اول وقت بر آخر آن برای مؤمن، از دارایی و فرزندش بهتر است .»
و در حدیث نقل شده است که امام صادق (علیه‌السلام) فرمودند: «جبرئیل نزد رسول خدا (صلی‌الله علیه و آله و سلم) آمد و به حضرتش وقت‌های نماز را اعلام نمود سپس عرضه داشت: … بافضیلت‌ترین وقتِ نماز، اول وقت آن است … .»
همچنین نقل شده که امام صادق (علیه‌السلام) فرمودند: «هنگامی که وقت نماز فرامی‌رسد درهای آسمان برای بالارفتن اعمال گشوده می‌شود پس دوست ندارم عملی زودتر از عمل من بالا برود و نام کسی پیش از من در صحیفه (دفتر اعمال) نوشته شود .»
و در حدیث نقل شده است که امام صادق (علیه‌السلام) فرمودند: «لقمان به فرزندش گفت: … پسر عزیزم هنگامی که وقت نماز فرارسید به‌خاطر چیزی آن را به تأخیر نینداز و از آن آسوده‌خاطر شو که نماز، دَیْن است… .»
و روایت شده که امام کاظم (علیه‌السلام) فرمودند: «هنگامی که نمازهای واجب در اول وقت و با رعایت حدود و شرایطش بر پا داشته می‌شوند از شاخه بریده شده درخت آس با همه عطر و بو و تازگی‌اش خوشبوتر هستند، پس بر نماز اول وقت مداومت ورزید .»
۵۱ـ لازم است بانوان خود را از دید نامحرم بپوشانند و ورزش‌هایی که انجام آن مستلزم کشف قسمت‌هایی از بدن است که پوشش آن لازم می‌باشد (مثل ساعد دست) و یا با نوع پوششی انجام می‌شود که از نظر رنگ یا جنس یا دوخت یا اندازه و امثال آن باعث جلب نظر نامحرم و فتنه نوعیّه است یا از نظر نوع حرکات چنین حالتی را ایجاد می‌کند، نباید توسّط بانوان در مکان‌های عمومی مثل پارک یا جاهایی که در معرض دید نامحرم است انجام شود، و فراهم‌کردن و طراحی مکان ورزشی مخصوص بانوان برای محفوظ ماندن آنان از دید نامحرم، فی‌نفسه شایسته به نظر می‌رسد، البته لازم است ملاحظه شود که زمینه برای حضور افراد نامحرم فراهم نباشد و ورزش با امور حرام مثل موسیقی حرام همراه نبوده و نیز زمینه ارتکاب محرّمات دیگر هم به وجود نیاید.
۵۲ـ چنانچه به حد اسراف نرسد اشکال ندارد و عوامل مختلف در تحقّق اسراف دخیل است که تشخیص موضوع به عهده مکلّف بوده و مقرّرات در مصرف برق نیز رعایت گردد.
۵۳ـ خیر، چنانچه ضرری بر شخصی وارد شود یا موجب ایذای او گردد، جایز نیست.
۵۴ و ۵۵ـ درصورتی‌که با انجام معامله مشروع و جلب رضایت مالکین صورت گیرد اشکال ندارد و در مواردی که زمین‌ها مجهول‌المالک است و شناخت صاحبان آن هرچند با فحص و تحقیق ممکن نیست، تصرّف در آنها نیازمند اذن از حاکم شرع می باشد.
۵۶ـ به‌طورکلی مناسب است در صدور مجوّزها مصالح اجتماعی در نظر گرفته شود و از سوق‌دادن عموم به اموری که مضارّ آن برای جامعه اسلامی بیش از فوائد آن است اجتناب گردد و درهرحال رعایت مسائل شرعی وظیفه همگان است.
۵۷ـ نگهداری حیواناتی مانند کبوتر چنانچه عرفاً مصداق ایذای همسایگان و … نباشد، فی‌نفسه بلامانع است؛ اما نگهداری سگ در منزل مسکونی، کراهت دارد و در روایت نقل شده در خانه‌ای که سگ نگهداری می‌شود فرشتگان داخل نمی‌شوند.
شایان‌ذکر است سگ، نجس العین است و رطوبت‌های او نجس می‌باشد و به هر جا سرایت کند آن را نجس می‌کند؛ لذا نگهداری آن در منزل معمولاً موجب محذور شرعی در طهارت و نجاست می‌گردد و در مورد نجاست سگ فرقی بین سگ زینتی و غیر زینتی، سگ کوچک یا بزرگ، سگ تربیت شده و غیر آن نیست.
۵۸ـ سزاوار است از چنین اموری پرهیز شود؛ بلکه چنانچه عرفاً مصداق آزار و اذیت دیگران باشد جایز نیست.
۵۹ـ شایسته است مسلمین در نظافت کوشا باشند و نظافت معابر و اماکن عمومی حتی‌الامکان رعایت گردد.
۶۰ـ اگر باعث سدّ معبر باشد یا طوری است که عرفاً مصداق آزار دیگران خصوصاً همسایگان شمرده شود جایز نیست و گرنه اشکال ندارد.
۶۱ـ به‌طورکلی اگر از تصرّف مالک در ملک خویش ضرر قابل‌توجهی به همسایه‌اش برسد، درصورتی‌که چنین ضرری بین همسایگان متعارف باشد جایز است و گرنه جایز نمی‌باشد و تشخیص موضوع عرفی با مکلّف است.
۶۲ـ بدیهی است در مواردی که افراد یا نهادها، مجاز و مأمور به احداث طرق یا بناهای دیگر برای عموم هستند، سزاوار است مصالح و منافع را از جمیع جهات مدنظر قرار داده و شیوه و نقشه‌ای که از جهات مختلف أنفع باشد اتّخاذ گردد.
۶۳ـ ایجاد مانع عبور برای عابرین و سدّ معبر جایز نیست؛ ولی رفع موانع موجود به عهده صاحب ملک نمی‌باشد هرچند امر پسندیده‌ای است.
۶۴ـ از جواب سؤال ۲۰ معلوم می‌شود، صِرْف کم‌شدن قیمت منازل دیگر منعی ایجاد نمی‌کند و شایسته است مؤمنین نسبت به مساجد (از جهت عدم ایجاد مزاحمت برای همسایگان در مراسم مذهبی، رفت‌وآمدها، پارک خودرو و …) طوری عمل کنند که نه‌تنها وجود مسجد در همسایگی افراد، باعث ناراحتی آنان نشود، بلکه برای مجاورت با مساجد، راغب و مشتاق باشند.
۶۵ـ البته با برنامه‌ریزی و مدیریّت صحیح و دقّت متولّیان امر در عدم ایجاد مزاحمت برای همسایگان، می‌توان از بروز مشکلات و مفاسد جلوگیری کرد بدین معنا که ایجاد حسینیه مستلزم ایجاد مزاحمت برای همسایگان نباشد؛ ولی چنانچه این امر اجتناب‌ناپذیر باشد، مشمول پاسخ سؤال ۲۰ می‌شود.
۶۶ـ فی‌نفسه مانعی ندارد و اگر قانون مشروعی در مسئله باشد حکم به‌حسب موارد متفاوت است.
۶۷ـ درعین‌حال برپایی و اقامه شعائر اسلامی، باید ترتیبی اتّخاذ گردد که راه عبور و مرور مسدود نشود.
۶۸ـ چنانچه مانع عبور و مرور به خانه و بیرون آن است جایز نیست. همچنین ایجاد مزاحمت در مقداری که حریم خانه محسوب می‌گردد و مورد احتیاج اهل خانه است جایز نمی‌باشد و در هنگام تزاحم صاحب منزل مقدّم است.
۶۹ـ در این مسئله آیت‌الله سیستانی اظهارنظر نمی‌کنند، با رعایت اعلم فالأعلم به مجتهد دیگر مراجعه شود.
۷۰ـ هر یک از سواره و پیاده لازم است به‌صورت متعارف مراعات عبور و مرور دیگری را بنماید و از امری که موجب بروز خطرات جانی یا مالی می‌شود پرهیز گردد.
۷۱ـ اگر موجب مزاحمت برای عابرین و اختلال در عبور و مرور نگردد، اشکال ندارد و موارد مختلف است و تشخیص موضوع عرفی با مکلّف می‌باشد.
۷۲ـ در این مسئله آیه الله سیستانی اظهارنظر نمی‌کنند، با رعایت أعلم فالأعلم به مجتهد دیگر مراجعه شود.
۷۳ـ جواب سؤال قبل.
۷۴ـ جواب سؤال قبل.
۷۵ـ فی‌نفسه منعی ندارد مگر آن که با ضوابط شرعی مغایرت داشته باشد، هرچند شایسته است مملکت اسلامی، ضوابط مستقلّی برگرفته از منابع غنیّ فقهی خود داشته باشد و البته از نکات خوب دیگران هم استفاده کند.
۷۶ـ فی‌نفسه اشکالی ندارد هرچند بهتر است از کارهایی که موجب به‌زحمت افتادن مؤمنین می‌گردد اجتناب گردد.
۷۷ و ۷۸ـ چنانچه عرفاً ایذا صدق کند یا باعث سدّ معبر باشد، جایز نیست.
۷۰ـ اشکالی ندارد.
۸۰ و ۸۱ـ فی‌نفسه مانعی ندارد؛ اما لازم است صاحبان اتومبیل‌ها هنگام توقّف موجب سدّ معبر یا ایذای دیگران نشوند و اگر طوری است که احداث چنین مغازه‌ای در چنین محلّی متعارف نیست و خواه‌ناخواه هرچند با رعایت و دقّت، باعث آزار دیگران (مثلاً همسایگان) می‌شود به‌نحوی‌که ایذای دیگران عرفاً مستند به صاحب مغازه شمرده می‌شود جایز نمی‌باشد.
۸۲ و ۸۳ـ فی‌نفسه مانعی ندارد لکن اگر احداث این ابنیه به نحوی است که ضرر قابل‌توجهی بر همسایگان وارد می‌آید و این امر غیرمتعارف باشد (مثلاٌ منطقه مسکونی است که نوعاً خانه‌ها کم‌ارتفاع است و منزل مرتفع مزبور در آن محلّ متعارف نیست و عرفاً ایذای همسایگان صدق می‌کند) جایز نمی‌باشد، امّا اگر ضرر قابل‌توجهی بر همسایگان وارد نشود یا آنکه ضرر قابل‌توجه امر متعارف و معمولی باشد اشکال ندارد و این مطلب به‌حسب موارد و أزمنه و أمکنه مختلف است، البته شایسته است در کشور اسلامی منازل طوری ساخته شود که داخل خانه‌های مجاور قابل‌رؤیت نباشد تا از طرفی زمینه گناه برای بعضی فراهم نشود و از طرفی ساکنین منازل مجاور به‌راحتی از خانه خود که مسکن که محل سکونت و آرامش آنهاست، استفاده نمایند.
۸۴ـ رو به قبلی قرارگرفتن در حالات مختلفی از جمله مستحب شمرده شده است و تبعاً طراحی و ساختن بنا به شیوه‌ای که زمینه آن را فراهم کند از باب کمک در انجام خیر بی اجر نخواهد بود، اگر چینش اتاق‌ها به این مسئله کمک می‌کند بهتر است این مسئله رعایت گردد.
۸۵ـ تفاوتی ثابت نیست.
۸۶ـ هتک حرمت تابع صدق عرفی است و چنانچه در اماکنی باشد که هتک محسوب نگردد اشکال ندارد.
۸۷ـ تا جایی که در معرض هتک حرمت به مقدّسات نباشد مانعی ندارد.
۸۸ـ اجاره‌دادن مسجد برای امور فوق جایز نیست، البته اجاره‌دادن متعلّقات مسجد از قبیل ظرف یا فرش چنانچه ملک مسجد باشد و به نفع مسجد باشد اشکال ندارد و اگر وقف است تابع کیفیت وقف می‌باشد، همچنین دریافت پول در ازای ارائه خدمات و هزینه‌ها مثل اجرت خادمی که در مراسم‌ها خدمت می‌کند یا استفاده از آب و برق و گاز و … (در مواردی که استفاده از آنها اختصاص به نمازگزاران نداشته و شامل مراسم‌ها نیز می‌گردد) مانعی ندارد.
۸۹ـ خراب‌کردن موقوفه و یا تغییر کاربری آن جایز نیست و لازم است حتی‌الامکان مصلحت وقف رعایت شود و در موارد ضرورت طبق نظر حاکم شرع رفتار می‌شود.
۹۰ـ در فرض سؤال خیر، و حکم آن از مسئله قبل روشن شد و کوچک یا بزرگ‌بودن مسجد تفاوتی در حکم ایجاد نمی‌کند.
۹۱ـ پاسخ از جواب سؤال ۵۹ روشن می‌شود و بر استفاده‌کنندگان شایسته است مراعات نمایند و الله العالم. (۱)
