بدهکاری و بستانکاری و حکم خمس (قاعده کسر)

پرسش:

سلام مبلغ سنگینی بابت خرید خانه بدهکار هستم. مقداری هم پول از اشخاص مختلف بستانکارم و در بانک هم مبلغی پول وجود دارد. این مبالغ موجودی برای بدهی استفاده نمی‌شود. به سال خمسی بنده فرارسیده است. باتوجه‌به اینکه بنده ماهیتاً بدهکار هستم اما بایستی سال خمسی را محاسبه کنم؟‌

ممنون می‌شوم دراسرع‌وقت پاسخ دهید چرا که سال خمسی بنده به دلیل فراموشی چند روز قبل بوده است.

با احترام

نام مرجع تقلید:

آیت‌الله سیستانی (حفظه‌الله تعالی)

پاسخ:

با عرض سلام و ادب؛

در سؤالتان قید نفرموده‌اید که شاغل هستید یا غیرشاغل؛ لذا حکم هر دو را بیان می‌کنیم و قسمتی که با شما مطابقت دارد را قرائت فرمایید.

قبل از قرائت جواب، برای اطلاع از معنای شاغل به فتوای معظم‌له اینجا را کلیک نمایید

درصورتی‌که شاغل هستید:

درصورتی‌که تا انتهای سال‌ خمسی‌تان، بدهی خود را پرداخت نکنید، موظّف هستید خمس‌ تمام درآمد موجود ‌در انتهای سال را اعمّ از موجودی نقد، کالا، آذوقه اضافی و … پرداخت نمايید و نمی­ توانید به سبب وجود بدهی، از پرداخت خمس آنها ممانعت ورزید مگر اينکه شرايط ذیل محقّق باشد که در اين صورت، از پرداخت خمس درآمد سالگشت شده به‌اندازه بدهی مذکور، معاف هستید:

۱ـ بدهی برای مؤونه (مؤونه سال یا مؤونه کسب‌وکار) باشد.

۲ـ اگر زمان تحقّق مؤونه (۱) مربوط به سال جاری است، درآمد مذکور نیز مربوط به همین سال باشد و چنانچه زمان تحقّق مؤونه مربوط به سالیان قبل است، درآمد مذکور نیز مربوط به همان سال تحقّق مؤونه باشد. (۲)

مؤونه بايد بعد از شروع در اشتغال و کسب‌وکار ايجاد شده باشد. (۳)

بنابراين ‌با تحقّق اين ‌شروط‌، بدهی مذکور از درآمد انتهای سال افراد شاغل استثنا می­ شود. قاعده مذكور را قاعده استثنا يا كسر (برای شاغلین) می­ نامند.

شایان‌ذکر است فرد شاغلی که به‌عنوان‌مثال، زمینی را به شکل نسیه خریداری می­ نماید یا با مبلغ قرض گرفته شده، آن را به طور نقد خریداری می­ کند و بدهی­ مذکور را تا انتهای سال خمسی پرداخت نمی­ کند

الف ـ اگر آن زمین تا انتهای سال مؤونه نگردد، ازآنجاکه بدهی مذکور برای مؤونه نمی­ باشد، نمی ­تواند در انتهای سال خمسی اش، مبلغ بدهی را از درآمد آن سال کسر نماید. (۴)

ب ـ اگر آن زمین تا انتهای سال مؤونه گردد؛ ولی وی در انتهای سال خمسی­ اش، درآمد مازادی نداشته باشد، نمی ­تواند مبلغ بدهی را از درآمد سال بعد یا سالیان آینده کسر نماید.

ج ـ اگر فرد در اوائل سال، درحالی‌که شاغل نیست، زمین مذکور را خریداری نموده و آن را در مؤونه استفاده نماید و در اواسط آن سال، شاغل گردد، نمی ­تواند بدهی آن زمین را از درآمد حاصل از شغلش کسر نماید.

درصورتی‌که شاغل نیستید:

درصورتی‌که بدهکار هستید، موظّف هستید خمس‌ درآمدهایی را که یک سال از زمان حصول آنها گذشته است و تلف یا صرف در مؤونه نشده است، اعمّ از موجودی نقد، کالا، آذوقه اضافی و … را پرداخت نمايید و نمی­ توانید به سبب وجود بدهی، از پرداخت خمس آنها ممانعت ورزید مگر اينکه شرايط ذیل محقّق باشد که در اين صورت، از پرداخت خمس درآمد سالگشت شده به‌اندازه بدهی مذکور، معاف هستید:

بدهی برای مؤونه باشد.

در هنگام تحقّق مؤونه­ مذکور، به‌اندازه معادل مبلغ دين، درآمد موجود باشد. (۵)

از زمان حصول درآمد مذکور تا زمان تحقّق مؤونه، دوازده ماه و بیشتر نگذشته باشد.

بنابراين با تحقّق اين شروط، بدهی مذکور از درآمد سال افراد غیرشاغل استثنا می ­شود. قاعده مذكور را قاعده استثنا يا كسر (برای غیر شاغلین) می نامند.

شایان‌ذکر است چنانچه فرد غیر شاغلی به‌عنوان‌مثال، زمینی را به شکل نسیه خریداری نماید یا با مبلغ قرض گرفته شده، آن را به طور نقد خریداری ­کند و بدهی­ مربوط به آن را پرداخت نکرده باشد:

الف ـ اگر آن زمین مؤونه نگردد، ازآنجاکه بدهی مذکور برای مؤونه نمی­ باشد، نمی­ تواند مبلغ بدهی را از درآمد موجودش کسر نماید. (۶)

ب ـ اگر آن زمین، مؤونه گردد؛ ولی وی در زمان تحقّق مؤونه (شروع استفاده شخصی و خانوادگی از زمین) درآمد مازادی نداشته باشد، نمی ­تواند مبلغ بدهی را از درآمدی که بعد از تحقّق مؤونه حاصل شده است، کسر نماید.

ج ـ اگر آن زمین، مؤونه گردد و در زمان تحقّق مؤونه، درآمد مازاد داشته باشد لکن این درآمد مازاد سالگشت بوده و پرداخت خمس آن واجب شده باشد مثل آنکه مربوط به سیزده ماه قبل از زمان تحقّق مؤونه باشد، در این صورت، وی نمی­ تواند مبلغ بدهی را از درآمد مذکور، کسر نماید.

نکته:

ضمناً دررابطه‌با استثنا نمودن درآمد به جهت داشتن بدهی مؤونه، فرقی نيست که شخص قصد پرداخت بدهی خود را با مبلغ مستثنی شده، داشته باشد يا بخواهد با مبلغی ديگر آن بدهی را پرداخت نمايد يا نخواهد فعلاً بدهی خود را پرداخت نمايد. (۷)

برادرم!

دقّت داشته باشید، قبل از فرارسیدن سال خمسی، دنبال یادگیری مسئله و راه‌حل باشید؛ نه بعد از گذشت چند روز و اگر به هر دلیلی سال خمسی‌تان فرارسید و می‌خواهید چند روزی تأخیر بیندازید، لازم است برای تأخیر اجازه بگیرید و الا تصرفتان در اموال یا أشیاء منزل، غاصبانه و حرام است.

برای توضیحات بیشتر و کامل‌تر و فروعات سؤالتان می‌توانید اینجا را کلیک نمایید

منابع:

(۱) مراد از تحقّق مؤونه (حدوث و ایجاد مؤونه) در مورد کالاهای مصرفی، زمانی است که کالای مذکور مصرف می شود، و در مورد هزینهٔ جاری زندگی و کسب‌وکار، زمانی است که فرد مالش را در مسیر آن هزینه، خرج می نماید، و در مورد کالاهای ثابت (مؤونه های مستمر)، آغاز زمان استفاده از آنها می باشد. شایان‌ذکر است خوانندگان محترم جهت آشنایی با موارد سه‌گانه مذکور، می‌توانند به توضیح‌المسائل جامع، ج ۱، م ۲۳۱۶ و ۲۳۱۷ مراجعه نمایند.

(۲) به‌عنوان‌مثال، الف. اگر فرد شاغلی در سال جاری ده میلیون ریال قرض گرفته و آن را صرف هزینه معالجه بیماری­اش نموده باشد و در انتهای همین سال هم ده میلیون ریال درآمد مازاد داشته باشد درحالی‌که بدهی مذکور را نیز پرداخت نکرده است، در این صورت، از پرداخت خمس درآمد مذکور فعلاً معاف می­ باشد. ب. مرد شاغلی در دو سال قبل ازدواج نموده است و ده میلیون ریال به‌عنوان مهریه به همسرش بدهکار می ­باشد. وی در همان سال، بابت کاری که برای دیگران انجام داده، ده میلیون ریال طلبکار می­ شود و طلبکاری مذکور را در سال جاری وصول می ­نماید (طلب مذکور جزء درآمد دو سال قبل محسوب می­ شود). چنانچه ایشان تا انتهای سال جاری مهریه همسرش را پرداخت نکرده باشد و طلبکاری مذکور هم موجود باشد، از پرداخت خمس آن فعلاً معاف است.

(۳) اما اگر زمان تحقّق مؤونه مربوط به قبل از شروع در اشتغال و کسب‌وکارش باشد، نمی­ تواند بدهی مؤونه را از درآمدی که بعد از شاغل شدن حاصل می ­شود، کسر نماید؛ ولی فرد مذکور تا زمانی که شاغل نشده است، حکم افراد غیرشاغل در ادامه بیان می‌شود.

(۴) لکن دررابطه‌با تعلّق یا عدم تعلّق خمس به اصل زمینی که در ازای آن بدهکار است، تفصیلی وجود دارد که می‌توانید اینجا را کلیک نمایید و به مسئله ۱۴ آن مراجعه نمایید.

(۵) توضیح بیشتر مطلب بدین شرح می ­باشد: الف. گاه زمان پیدایش دین و زمان تحقّق مؤونه، متفاوت می ­باشد مثل اینکه فردی در اول مهرماه مبلغی را قرض می­ کند و آن مبلغ را در ابتدای آذرماه صرف هزینه‌های ازدواجش می‌نماید یا اینکه فرد مذکور، در اول مهرماه ماشینی را به طور نسیه خریداری می­ کند و در از اول آذرماه آن را به‌عنوان وسیله شخصی (مؤونه) استفاده می­ نماید. در این هنگام شخص مذکور می­ تواند معادل مبلغ بدهی­ای که صرف در مؤونه شده را از درآمدی که تا ابتدای آذرماه موجود بوده، کسر نماید هرچند درآمد مذکور در اول مهرماه موجود نباشد و در فاصله زمانی بین اول مهر تا اول آذر پدیدآمده باشد؛ بنابراین، در فرض مذکور، برای افراد غیرشاغل، ملاک در کسر بدهی مؤونه از درآمد، زمان تحقّق مؤونه است نه زمان پیدایش بدهی.

ب. و گاه زمان پیدایش دین و زمان تحقق مؤونه، یکسان می ­باشد مثل اینکه فردی در اول مهرماه ماشینی را برای استفاده شخصی به طور نسیه خریداری می­ کند و در همان لحظه هم از آن استفاده می­ نماید. در این هنگام شخص مذکور می­ تواند معادل مبلغ بدهی­ای که برای خرید مؤونه متحمّل شده را از درآمدی که تا ابتدای مهرماه موجود بوده، کسر نماید؛ بنابراین، در فرض مذکور، برای افراد غیرشاغل، ملاک در کسر بدهی مؤونه از درآمد، زمان تحقّق مؤونه یا همان زمان پیدایش بدهی است.

(۶) لکن دررابطه‌با تعلّق یا عدم تعلّق خمس به اصل زمینی که در ازای آن بدهکار است، تفصیلی وجود دارد که می‌توانید اینجا را کلیک نمایید و به مسئله ۱۴ آن مراجعه نمایید.

(۷) کتاب مسائل خمس و زکات مطابق با فتوای حضرت آیت‌الله سیستانی ص ۵۷، م ۸۵ تا م ۸۸  ـ  توضیح‌المسائل جامع ج ۱، م ۲۳۶۲ و ۲۳۶۳ ـ  منهاج الصالحین، ج ۱، م ۱۲۴۷