آیت الله العظمی اراکی (رحمة الله علیه)
محمد علی اراکی (۱۳۱۲-۱۴۱۵ق) از مراجع تقلید شیعه مدفون در قم است. ایشان حدود ۳۰ سال امام جماعت مسجد امام حسن عسکری (علیه السلام) قم بود.
گفته‌اند با اینکه بیش از ۴۰ سال از اجتهادشان می‌گذشت، از روی تواضع، مرجعیت را به دیگران واگذار می‌کرد.
شیخ عبدالکریم حائری، مؤسس حوزه علمیه قم، باجناق و سید محمدتقی خوانساری داماد ایشان بوده است.
زندگی‌نامه
محمدعلی اراکی در ۲۴ جمادی‌الثانی ۱۳۱۲ هجری قمری در شهر اراک به دنیا آمد. (۱)
پدرش احمد آقا، مشهور به میرزاآقا و میرزاآقا فراهانی از اهالی مصلح‌آباد فراهان و شاگرد ملّا محمدابراهیم انجدانی و مادرش علویه آغابیگم، دختر سید عقیل و از نوادگان سید حسن واقف از نوادگان امام زین العابدین (علیه السلام) بود. (۲)
رحلت
آیت الله العظمی اراکی در ۱ آبان سال ۱۳۷۳ش بر اثر ضایعه عروقی در بیمارستان بستری شد و در نیمه‌شب سه‌شنبه، ۸ آذر ۱۳۷۳ش (۲۵ جمادی‌الثانی ۱۴۱۵ق) (۳) درگذشت. آیت الله العظمی محمدتقی بهجت بر پیکرش نماز خواند و در جوار حرم حضرت معصومه (سلام الله علیها) در کنار قبور عبدالکریم حائری و سید محمدتقی خوانساری دفن شد.
تحصیلات و اساتید
اراکی در ۱۱ یا ۱۲ سالگی، خواندن و نوشتن را توسط آقاعماد، شوهر خواهر خود، فراگرفت. سپس در درس آقا شیخ جعفر حاضر شد، قسمتی از سطح را نزد وی آموخت و بقیۀ کتاب‌های درسی را نزد شیخ عباس ادریس‌آبادی فراگرفت. (۴)
تدریس و شاگردان
ایشان پس از درگذشت آیت‌الله خوانساری، به تدریس نکاح، مکاسب محرمه، بیع، خیارات، طهارت، اجاره و حج پرداخت و در مدرسه فیضیه، خارج اصول تدریس می‌کرد. (۵)
برخی از شاگردان ایشان
مهدی شاه‌آبادی (۶)
سید محمدعلی علوی گرگانی
سید محمدباقر خوانساری
سید محمدباقر موحدی ابطحی (۷)
محمدصادق حائری شیرازی (۸)
اقدامات اجتماعی و سیاسی
آیت الله العظمی اراکی در تأسیس حوزه علمیه قم، آیت‌الله حائری را همراهی کرد. (۹)
ایشان نماز جمعه را واجب می‌دانست، پس از رحلت آیت‌الله خوانساری، نماز جمعه را اقامه می‌کرد. آیت الله العظمی اراکی اولین امام جمعه شهر قم پس از انقلاب اسلامی ایران بود. (۱۰)
بعد از مهاجرت آیت‌الله بروجردی به قم، ایشان به همراه آیت‌الله خوانساری مسئله قیام و مبارزه علیه اعمال خلاف شرع دوره پهلوی دوم را با آیت‌الله بروجردی مطرح کردند. (۱۱)
درباره ماده حذف قسم به قرآن در لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی، وی اعلامیه‌ای را در آذر ۱۳۴۱ش صادر کرد و طی آن، الغای صریح آن را به علت عدم تطابق با موازین شرع، عدم رضایت مردم و نگرانی عموم مسلمین از کم‌رنگ شدن مظاهر دینی در جامعه خواستار شد. (۱۲)
یکی از اقدامات وی، تنفیذ احکام صادره از سوی امام خمینی بود؛ که در پاسخ به نامه جمعی از نمایندگان امام، که نظر وی را راجع به “اجازات کتبی امور حسبیه و اخذ وجوه شرعیه” که امام خمینی به ائمه ی جمعه و علمای مورد اعتمادشان در حوزه علمیه قم و شهرستان‌ها داده‌اند، خواستار شده بودند، پاسخ داد که “اینجانب کلیه اجازات کتبی را که حضرت امام به نمایندگان و علمای مورد اعتمادشان داده‌اند، به همان کیفیت تنفیذ می‌نمایم.” (۱۳)
برخی از تألیفات
توضیح المسائل
حاشیه بر دررالفوائد شیخ عبدالکریم حائری
رساله ی استفتائات
کتاب الصلاة و مقدمه بر تفسیر “القرآن و العقل” از استادش نورالدین اراکی (۱۴)
و…
مرجعیت
با وجود اینکه وی مجتهد بزرگی بود و تعلیقه‌اش بر عروة الوثقی، بیش از ۴۰ سال پیش تدوین شده بود، اما به‌خاطر تواضعی که داشت، مرجعیت را به دیگران واگذار می‌کرد. اما پس از رحلت امام خمینی، علمای بسیاری از شهرها، به ویژه جامعه مدرسین حوزه ی علمیه ی قم، مقلّدان امام خمینی را به آیت‌الله العظمی گلپایگانی و آیت‌الله العظمی اراکی ارجاع دادند و پس از درگذشت آیت‌الله العظمی خویی و آیت‌الله العظمی گلپایگانی، مرجعیت تقلید در آیت الله العظمی اراکی متعین شد. (۱۵)
آیت الله العظمی اراکی آخرین حلقه از مراجعی بود که از نسل شاگردان آیت‌الله شیخ عبدالکریم حائری بودند و بعد از وفات ایشان مرجعیت به شاگردان آیت‌الله العظمی خویی، آیت‌الله العظمی گلپایگانی و امام خمینی منتقل شد. بعد از رحلت آیت الله العظمی اراکی مرجعیت از حالت تک‌مرجعی خارج گشت.
پیام تسلیت مقام معظم رهبری به مناسبت رحلت حضرت آیةالله العظمی اراکی
بسم‌اللَّه‌الرّحمن‌الرّحیم
اناللَّه و انا الیه راجعون
با تلخکامی و اندوه اطلاع یافتیم که عالم ربّانی، فقیه اهل‌بیت عصمت و طهارت شیخ الفقهاء والمجتهدین، مرجع اعلای شیعه حضرت آیةاللَّه العظمی آقای حاج شیخ محمّدعلی اراکی، دار فانی را وداع گفته، جهان تشیّع را به سوگ خود نشانیده‌اند. این عبد مُمتَحَن خدا و عالم زاهد و پارسا و این ذخیره‌ی گرانبهای الهی در روزگار ما، و این بقیه‌ی سَلَفِ صالح و یادگار اساطینِ علم و عمل و تقوا، از جمله‌ی برگزیدگانی بود که عمر طولانی و پربرکتی را بی‌کمترین خدشه و شائبه‌ای، در طهارت و نزاهت و قداست و معنویت بسر آورد.
راه خدا را با گامی استوار و اراده‌یی خلل ناپذیر طی کرد و یک قرن، دل و جان منوّر و پاکیزه‌ی خود را در برابر جلوه‌های رنگارنگ دنیای فانی، تسلیم ناپذیر و تسخیر ناپذیر نگاه داشت. در امتحانهای دشواری که در یک زندگی صد ساله و در حوادث بزرگ و کوچک آن در برابر هر کسی قرار می‌گیرد مانند کوه، استوار و بی‌تزلزل باقی ماند. هرگز به دنیا و مقام و جلال آن نیندیشید، و هرگز احساسات شخصی، ایشان را از شناختن و پیمودن راه خدا باز نداشت. به سوی شهرت و محبوبیّت و مقبولیت قدمی برنداشت و آنگاه که مقدّسترین و گرامی‌ترین نوع شهرت و محبوبیّت با انتخاب شدن از سوی میلیونها انسان مؤمن، به مرجعیت تقلید، به سراغ ایشان آمد، با آن بسی کریمانه و بزرگ منشانه روبرو شد، اگر چه حاجت مردم را برآورد و از آنان در راه خدا دستگیری کرد امّا خود همان عبد محتاج رحمت الهی باقی ماند و دل خاشع و روح پارسای خود را با محبت الهی و ولایت اولیاء معظّم خدا، بیش از پیش پیوند زد.
اکنون آن جان پارسا، به ملکوت پیوسته و آن دامان پاک، از عالم مادّه برچیده شده است. او از حقیقتِ «لاخوف علیهِم و لا هم یحزنون» برخوردار و به مجاورت ارواح مطهّر اولیاء و صلحاء سرافراز است ولی جهان تشیّع و حوزه‌های علمیّه عزادارند. اینجانب این ضایعه‌ی بزرگ را به ساحت مقدّس حضرت ولیّ‌اللَّه‌الاعظم (ارواحنافداه) و به فرزندان گرامی و فاضل و بیت شریف ایشان، و نیز به عموم شیعیان جهان و ملت بزرگ ایران، به ویژه به علمای بزرگ اسلام و حوزه‌های علمیه، مخصوصاً حوزه‌ی عظیم‌الشأن قم که این بزرگوار یکی از بنیانگذاران و اسطوانه‌های آن بودند، تسلیت می‌گویم. بی‌شک حوزه‌ی علمیه‌ی فیّاض و پر برکت قم، صدقه‌ی جاریه‌یی است که جهان اسلام در آزمون های دشوار و در امر تقلید و هدایت عامّ دینی می‌تواند از برکات آن استفاده کند. این حوزه‌یی که در دوران معاصر، منشأ بزرگترین و پاکترین انقلاب جهان شد و رهبری چون شخصیّت درخشان و کم‌نظیر حضرت امام خمینی (رحمةاللَّه علیه) را به جهان اسلام هدیه کرد و ذخیره‌ی گرانبهایی چون مرحوم آیةاللَّه العظمی اراکی را سالیانی در حریم خویش برای لحظه‌ی نیاز جامعه‌ی اسلامی محفوظ داشته بود، به هنگام، تقدیم امت اسلام کرد امروز نیز علیرغم دشمنان اسلام، منبع عظیم و تمام نشدنیِ رجال فقاهت و تقوا است. امروز بحمداللَّه شخصیّتهای علمی بزرگی در آن حوزه‌ی پرفیض و برکت، سرگرم تحقیق و تدریس و تربیت شاگردان و فراهم آوردن آثار علمی و تهذیب نفس و کمک به امت مسلمان‌اند و به فضل الهی نیاز مردم به مرجع تقلید جامع الشرائط از آن حوزه‌ی مبارکه، برآورده گردیده است. البته دشمنان اسلام از سال ها پیش همواره تلاش کرده‌اند که این مشعل درخشان را خاموش و کم‌فروغ کنند و بخصوص پس از شروع نهضت اسلامی در قم جدّ و جهد آنان برای منزوی کردن حوزه‌ی قم چند برابر شد. پس از پیروزی انقلاب اسلامی خصومت آشتی ناپذیر استکبار جهانی و همه‌ی دشمنان اسلام با حوزه علمیه‌ی قم علنی‌تر و بسی خصمانه‌تر گردید و بغض آنان در انواع تبلیغاتشان بیش از پیش آشکار گردید ولی بحمداللَّه عظمت علمی این مرکز عظیم جهانی و وجود شخصیّتهای بزرگ علمی و تقوایی در آن بر همه‌ی ترفندها فائق آمده است و همچنان مرکز توجه و ارادت و عشق و ایمان ملت مسلمان بخصوص شیعیان سراسر جهان، باقی مانده است و از این پس هم همین‌گونه خواهد بود.
از خداوند متعال، سربلندی و عظمت حوزه‌ی مقدسه‌ی قم و دیگر حوزه‌های پربرکت علمی را مسألت نموده و امیدوارم توجهات حضرت بقیّةاللّه‌الاعظم (ارواحنافداه) شامل حال علماء اعلام و فضلاء و طلاب جوان این حوزه‌ها بوده و ملت مسلمان را از برکات علمی آنان برخوردار فرماید. (۱۶)
والسّلام علی عباداللّه الصالحین
سیّد علی خامنه‌ای
۲۶جمادی الثانی ۱۴۱۵
۱۳۷۳/۰۹/۰۹
https://farsi.khamenei.ir/message-content?id=2733
آیت‌الله سید حسن طاهری خرم‌آبادی نیز با اشاره به حمایت‌های آیت‌الله العظمی اراکی از نهضت امام خمینی می‌گوید:
«در سال ۱۳۴۲ خورشیدی كه آغاز نهضت اسلامی ایران بود، همراه آیت‌الله حاج آقا روح‌الله كمالوند، به حضور آیت‌الله العظمی اراكی شرفیاب شدیم. ایشان ضمن بیانات خود با اشاره به آیت‌الله كمالوند گفت: این همنام شما یعنی حاج آقا روح‌الله اگر در روز عاشورا در كربلا حاضر بود، حتماً در صف اول یاران وفادار حضرت سیّدالشهداء قرار می‌گرفت و به فیض شهادت نائل می‌آمد».
قبل از دستگیری امام خمینی توسط عوامل رژیم پهلوی، آیت‌الله العظمی اراكی به اطرافیان اظهار داشت: «از قول من به امام خمینی بگویید بنابر آنچه در روایات معصومین وارد گردیده است، در رأس هر صد سال، تجدد و احیاگری برای مذهب می‌آید. من تمام علما را مورد ارزیابی قرار دادم و جز ایشان احیاگری برای اسلام نیافتم. ایشان مجدد دین اسلام در قرن حاضرند».
آیت‌الله شیخ ابوالحسن اراكی فرزند آیت الله العظمی اراکی نیز با اشاره به دیدار آیت الله العظمی اراکی و امام خمینی در عراق می‌گوید: «در همین سفر، روزی برای چندمین بار به امام گفتند، به نظر می‌آید كه شما مجدِدالمذهب هستید و سپس مجددهای مذهب در هر قرن را برشمرده تا به قرن پانزدهم رسید و خطاب به امام گفت: به نظرم شما مجدد المذهب قرن خامس عشر هستید». (۱۷)
پیام آیت الله العظمی اراکی در پی انتخاب آیت الله خامنه ای به رهبری جمهوری اسلامی:
آیت الله العظمی اراکی(رحمة الله علیه):
انتخاب جنابعالی به مقام رهبری، مایه دلگرمی و امیدواری ملت قهرمان ایران است.
“اعلام می دارد انتخاب شایسته ی جناب عالی به مقام رهبری جمهوری اسلامی ایران مایه ی دلگرمی و امیدواری ملت قهرمان ایران است.” (۱۸)
پانویس
۱) انصاری قمی، «در سوگ حضرت آیت‌الله العظمی اراکی»، ۱۳۷۳ش، ص۱۱۲.
۲) انصاری قمی، «شیخ الفقها و المجتهدین آیت الله العظمی شیخ محمدعلی اراکی»، ۱۳۷۳ش، ص۹۴.
۳) حائری، روزشمار شمسی، ۱۳۸۶ش، ص۶۱۹.
۴) انصاری قمی، «شیخ الفقها و المجتهدین آیت الله العظمی شیخ محمدعلی اراکی»، ۱۳۷۳ش، ص۹۵.
۵) انصاری قمی، «شیخ الفقها و المجتهدین آیت‌الله العظمی شیخ محمدعلی اراکی»، ۱۳۷۳ش، ص۹۵.
۶) صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۳۸۵ش، ج۳، ص۴۰.
۷) صدرایی خویی، آیت‌الله اراکی (یک قرن وارستگی)، باهمکاری ابوالفضل حافظیان، ۱۳۷۴ش، ۶۸-۷۳.
۸) پروین‌زاد، نظریه‌پردازی در علوم انسانی، ۱۳۸۲، ص۶.
۹) صدرایی خویی، آیت‌الله اراکی (یک قرن وارستگی)، باهمکاری ابوالفضل حافظیان، ۱۳۷۴ش، ص۷۷.
۱۰) نگاهی به تاریخچه نمازجمعه شهر مقدس قم، خبرگزاری رسمی حوزه.
۱۱) صدرایی خویی، آیت‌الله اراکی (یک قرن وارستگی)، باهمکاری ابوالفضل حافظیان، ۱۳۷۴ش، ص۴۹.
۱۲) اسناد انقلاب اسلامی، ج۱، ص۴۹.
۱۳) اسناد انقلاب اسلامی، ج ۱، ص۹۱.
۱۴) صدرایی خویی، آیت‌الله اراکی (یک قرن وارستگی)، باهمکاری ابوالفضل حافظیان، ۱۳۷۴ش، ص۷۵-۷۶ ؛ مطلبی، ص۹-۱۰.
۱۵) انصاری قمی، «شیخ الفقها و المجتهدین آیت الله العظمی شیخ محمدعلی اراکی»، ۱۳۸۳ش، ص۹۶.
۱۶) سایت خامنه ای دات آی آر.
۱۷) مروری بر حیات سیاسی آیت الله العظمی اراکی.
۱۸) پایگاه اطلاع رسانی حوزه.
