حضرت امام خمینی (رحمة الله علیه)

سید روح‌الله موسوی خمینی (۱۲۸۱- ۱۳۶۸ ش) مشهور به امام خمینی رهبر انقلاب اسلامی و بنیانگذار نظام جمهوری اسلامی ایران و از مراجع تقلید شیعه است.

ایشان از سال ۱۳۴۱ش مبارزه علنی علیه نظام سلطنتی پهلوی در ایران را آغاز کرد. حکومت وقت دو بار ایشان را بازداشت کرد و بار دوم به ترکیه و سپس به عراق تبعید کرد. ۱۳ سال در حوزه علمیه نجف به رهبری مبارزان انقلابی و نیز تدریس و تألیف در علوم حوزوی و دینی پرداخت. در ۱۲ بهمن ۱۳۵۷ش با گسترش مبارزات مردم به ایران بازگشت و بعد از پیروزی انقلاب در ۲۲ بهمن ۱۳۵۷ش تا آخر عمر (۱۳ خرداد ۱۳۶۸ش)، رهبر جمهوری اسلامی ایران بود. نظریه ولایت مطلقه فقیه از نظریه‌ای فقهی – سیاسی مبتنی بر باورهای تشیع، مهم‌ترین نظریه ایشان است. ایشان تلاش کرد حکومت جمهوری اسلامی و قانون اساسی آن را بر اساس همین نظریه شکل دهد. از نگاه امام خمینی حکومت، فلسفه عملی تمامی فقه است. نگاه حکومتی ایشان به فقه باعث شد تا ایشان ضمن تأکید بر حفظ چارچوب فقه سنتی، به نوآوری در اجتهاد معتقد شود. نظریه نقش زمان و مکان در اجتهاد و برخی فتاوای تأثیرگذار ایشان را می‌توان نتیجه همین نگاه دانست. مسلمانان به‌ویژه شیعیان جهان علاقه فراوانی به ایشان داشتند. مراسم تشییع ایشان با شرکت حدود ده میلیون نفر، پرجمعیت‌‌ترین مراسم تشییع جهان شمرده می‌شود و هر ساله در سالروز درگذشت ایشان، با حضور شخصیت‌های سیاسی و مذهبی مراسمی در آرامگاه ایشان برگزار می‌شود. امام خمینی جز فقه و اصول در فلسفه اسلامی و عرفان نظری نیز صاحب‌نظر و دارای تألیفات است و جزو عالمان و استادان اخلاق شمرده می‌شود. در دوران تدریس در قم در مدرسه فیضیه جلسات درس اخلاق برپا می‌کرد. در تمام عمر، زندگی ساده و زاهدانه‌ای داشت.

 

زندگی‌نامه

سید روح‌الله موسوی خمینی، ۱ مهر ۱۲۸۱ش (۲۰ جمادی‌الثانی ۱۳۲۰ق ) در خمین نزدیک اراک در ایران به دنیا آمد. ^(۱) پدرش سید مصطفی موسوی (۱۲۷۸–۱۳۲۰ق) ^(۲) در حوزه علمیه نجف تحصیل کرد و در خمین، مرجع امور دینی مردم بود. ^(۳) او پنج ماه بعد از تولد سید روح‌الله در مبارزه با حاکمان محلی کشته شد و سید روح‌الله، تا ۱۵ سالگی تحت سرپرستی مادرش هاجره آغاخانم و عمه‌اش قرار گرفت. ^(۴)

 

تبار

به گفته حشمت‌الله ریاضی یزدی، جد اعلای امام خمینی «سید حیدر موسوی صفوی اردبیلی کردی» از عالمان شیعه است که در سال ۷۶۶ق توسط میر سید علی همدانی، عالم و عارف شیعه، برای تبلیغ اسلام از ایران به کشمیر فرستاده شد و به شهادت رسید؛ ^(۵) البته برخی جد اعلای امام خمینی را که به هند هجرت کرد، میرحامد حسین از عالمان نیشابور و داماد سید حیدر موسوی دانسته‌اند. ^(۶)

بر اساس شجره‌نامه‌ای که حشمت‌الله ریاضی یزدی بررسی کرده، بسیاری از اجداد امام خمینی از عالمان شیعه و دارای تألیفات بودند و برخی از آنها به شهادت رسیدند. ^(۷)

جد امام خمینی «سید بزرگ» ملقب به دین‌علی‌شاه از عالمان و سادات هند و ساکن در کشمیر بود. ^(۸) پدربزرگ پدریِ خمینی، سید احمد هندی (درگذشت حدود ۱۲۸۵ق) ^(۹) فرزند دین‌علی‌شاه است که بین سال‌های ۱۲۴۰ و ۱۲۵۰ق از کشمیر به عراق و از آنجا به خمین هجرت کرد. ^(۱۰)

حیدر بن محمد خوانساری عالم قرن یازدهم قمری و نویسنده کتاب زبدة التصانیف را یکی از اجداد مادری امام خمینی دانسته‌اند. ^(۱۱) پدربزرگ مادری‌اش، میرزا احمد مجتهد خوانساری (درگذشت ۱۳۱۳ق) فرزند ملاحسین خوانساری است. ^(۱۲)

 

ازدواج و فرزندان

سید روح‌الله خمینی در اوایل بهمن سال ۱۳۰۸ش با خدیجه ثقفی (۱۲۹۲-۱۳۸۸ش) دختر محمد ثقفی تهرانی، عالم شیعه و نویسنده تفسیر روان جاوید، ازدواج کرد. ^(۱۳)  فرزندان او عبارتند از دو پسر به نام‌های مصطفی و احمد و سه دختر به نام‌های صدیقه، فریده و زهرا. ^(۱۴)

 

درگذشت و تشییع

امام خمینی در شامگاه ۱۳ خرداد ۱۳۶۸ش در ۸۷ سالگی ⁽¹⁵⁾ بر اثر سرطان معده در تهران درگذشت.⁽¹⁶⁾  جنازه وی در ۱۵ خرداد در مصلای تهران قرار گرفت و مردم برای وداع با او اجتماع کردند.⁽¹⁷⁾ سید محمدرضا گلپایگانی از مراجع تقلید شیعه در ۱۶ خرداد نماز میت را بر جنازه او اقامه کرد⁽¹⁸⁾ و با حضور حدود نه میلیون نفر، تشییع و در نزدیکی قبرستان بهشت زهرا جایی که به حرم امام خمینی معروف شد، دفن گردید.⁽¹⁹⁾   سایت رسمی رکوردهای جهانی گینس مراسم تشییع جنازه امام خمینی را نسبت به درصد جمعیت (یک ششم جمعیت ایران)، پرجمعیت‌ترین تشییع جنازه در تاریخ شمرده است. ⁽²⁰⁾

 

زیست علمی

سید روح‌الله خمینی تحصیلات اولیه حوزوی از جمله ادبیات عرب و منطق را در خمین، نزد عالمان آن شهر ⁽²¹⁾ و بیش از همه نزد برادرش سید مرتضی پسندیده فرا گرفت. ⁽²²⁾

 

هجرت به اراک و قم

امام خمینی در سال ۱۲۹۸ش، عازم حوزه علمیه اراک شد. ⁽²³⁾  در ۱۳۰۱ش، چند ماه پس از هجرت عبدالکریم حائری مرجع تقلید شیعه، از اراک به قم، هجرت کرد. ⁽²⁴⁾

در حوزه علمیه قم بخش انتهایی کتاب مُطَوَّل با موضوع ادبیات عرب را نزد محمدعلی ادیب تهرانی و کتاب‌های فقهی و اصولی مانند رسائل، مکاسب و کفایة الاصول را نزد سید محمدتقی خوانساری و سید علی یثربی کاشانی گذراند. ⁽²⁵⁾

مهمترین استاد امام خمینی در درس خارج فقه و اصول چنان‌که خودش گفته، عبدالکریم حائری بود.⁽²⁶⁾ فلسفه را از سید ابوالحسن رفیعی قزوینی و ریاضیات، هیئت و حساب را از او و از علی‌اکبر حِکَمی یزدی فرا گرفت.⁽²⁷⁾ سید روح‌الله خمینی همچنین نزد محمدرضا مسجدشاهی اصفهانی، فلسفه اسلامی، فلسفه غرب و عَروض و قوافی آموخت. ⁽²⁸⁾

امام خمینی مهمترین استاد خود در عرفان نظری را محمدعلی شاه‌آبادی معرفی کرده است. ⁽²⁹⁾ او بین سال‌های ۱۳۰۷ و ۱۳۱۴ش، کتاب‌های شرح فصوص الحکم نوشته محمدداوود قیصری، مصباح الانس نوشته ابن فناری و منازل السائرین نوشته خواجه عبدالله انصاری را از استادش شاه‌آبادی فراگرفت. ⁽³⁰⁾

گفته شده امام خمینی به مدت سه سال در قم، در درس خصوصی میرزا جواد ملکی تبریزی که محتوای آن سیر و سلوک عرفانی بوده شرکت کرده است؛ ⁽³¹⁾ البته سید علی خامنه‌ای، شاگرد امام خمینی و رهبر کنونی جمهوری اسلامی ایران، از قول او نقل کرده تنها دو جلسه در درس میرزا جواد ملکی تبریزی شرکت کرده است. ⁽³²⁾

 

تلاش برای مرجعیت سید حسین بروجردی

روح‌الله خمینی را در هجرت سید حسین بروجردی به قم و مرجع شدن وی تأثیرگذار دانسته‌اند. ⁽³³⁾ گفته شده امام خمینی دنبال مرجعیت فردی بود که مورد پذیرش علما باشد و در برابر حکومت پهلوی کوتاه نیاید. ⁽³⁴⁾

 

اجتهاد

بر اساس گزارش ساواک (سازمان امنیت و اطلاعات کشور در حکومت پهلوی)، امام خمینی در سال ۱۳۱۳ش (در ۳۲ سالگی) از عبدالکریم حائری یزدی اجازه اجتهاد گرفته است.⁽³⁵⁾ برخی نیز از اجتهاد ایشان در ۲۵ سالگی خبر داده‌اند. ⁽³⁶⁾

سید روح‌الله خمینی، از محمدرضا نجفی اصفهانی، شیخ عباس قمی، سید محسن امین و سید ابوالقاسم دهکردی، اجازه روایت دریافت کرد. ⁽³⁷⁾

 

تدریس و شاگردان

امام خمینی پیش از ورود آیت‌الله بروجردی به قم، فلسفه اسلامی (کتاب‌های شرح منظومه و حکمت متعالیه ) عرفان نظری و کتاب‌های فقهی و اصولی (سطوح عالیه) تدریس می‌کرد. پس از ورود آیت‌الله بروجردی، به درخواست برخی شاگردانش مانند مرتضی مطهری ⁽³⁸⁾ و حسینعلی منتظری ⁽³⁹⁾ به تدریس خارج فقه مشغول شد و چنان‌که خودش گفته از تدریس علوم عقلی بازماند. ⁽⁴⁰⁾  تدریس خارج در طول اقامت در قم و همچنین در مدت اقامت در نجف ادامه داشت. ⁽⁴¹⁾ همچنین او در نجف، در سال ۱۳۴۸ش، طی سیزده جلسه به تدریس مسئله ولایت فقیه پرداخت، که متن آن پس از یک سال، با عنوان ولایت فقیه چاپ شد. ⁽⁴²⁾

شمار شاگردان او را در برخی دوره‌ها بیش از هزار نفر شمرده‌اند. ⁽⁴³⁾ برخی از شاگردان دروس فلسفه او عبارتند از: حسینعلی منتظری، مرتضی مطهری، سید محمد بهشتی، عبدالله جوادی آملی، ابراهیم امینی و محمدعلی گرامی. ⁽⁴⁴⁾

 

کتاب‌ها

کشف اسرار

تحریر الوسیله

شرح چهل حدیث

ولایت فقیه

جهاد اکبر

مناسک حج

آداب الصلاة

سرّ الصلاة

تفسیر سوره حمد

طلب و اراده

شرح دعای سحر

کتاب البیع (۵ جلد)

کتاب الطهاره (۴ جلد)

استفتائات (۳ جلد)

رساله ی توضیح المسائل

وصیت نامه سیاسی الهی

شرح حدیث جنود عقل و جهل

صحیفه ی امام (صحیفه نور) ۲۲ جلد

مصباح الهدایه الی الخلافة و الولایة

مناهج الوصول الی علم الاصول (۲ جلد)

تعلیقات علی شرح فصوص الحکم ومصباح الانس

انوار الهدایه فی التعلیقة علی الکفایة (۲ جلد)

رسائل (شامل چند رساله در علم اصول مثل «لاضرر و لا ضرار»، استصحاب، تعادل و تراجیح، اجتهاد و تقلید، و تقیه). ⁽⁴⁵⁾

 

رهبری مبارزه با نظام پادشاهی پهلوی

تا پیش از انقلاب اسلامی، نظام حاکم بر ایران سلطنتی مشروطه بود که به دلیل سرپیچی‌های مداوم دو شاه پهلوی عملا به سلطنتی مطلقه تبدیل شده بود. برنامه‌های نظام حاکم‌ گاه با مبانی دین اسلام و مذهب تشیع سازگار نبود. این عامل باعث اعتراض متدینان و به ویژه علمای مذهبی به حکومت شده بود.

 

نخستین حرکت

اعتراض رسمی و آشکار امام خمینی به نظام سلطنتی با صدور بیانیه‌ای در سال ۱۳۴۱ش آغاز شد. پس از تصویب لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی، نخست در ۱۶ مهر سال ۱۳۴۱ش جلسه‌ای با حضور امام خمینی و سایر مراجع قم تشکیل شد که منجر به صدور اعلامیه‌هایی از سوی علما و امام خمینی گردید. ⁽⁴⁶⁾

در ۱۱ آذر سال ۱۳۴۱ش تصویب‌نامه انجمن‌های ایالتی و ولایتی به دنبال مبارزات پیگیر امام خمینی لغو شد. او، پیامی برای ختم این غائله صادر کرد.

 

ادامه اعتراضات

۲ بهمن ۱۳۴۱: تحریم رفراندوم غیرقانونی محمدرضا پهلوی موسوم به «انقلاب سپید»از سوی امام خمینی ⁽⁴⁷⁾

۲ فروردین ۱۳۴۲: واقعه فیضیه به دست رژیم شاه ⁽⁴⁸⁾

۱۵ خرداد ۱۳۴۲: دستگیری شبانه امام خمینی و قیام مردم در اعتراض به دستگیری ایشان

۴ تیر ۱۳۴۲: انتقال امام از پادگان قصر به سلولی در عشرت‌آباد

۲۱ فروردین ۱۳۴۳: سخنرانی امام خمینی در مسجد اعظم قم پس از آزادی از حبس و حصر

۴ آبان ۱۳۴۳: سخنرانی به مناسبت طرح کاپیتولاسیون (مصونیت قضایی نظامیان امریکا در ایران) ⁽⁴⁹⁾

۱۳ آبان ۱۳۴۳: بازداشت و تبعید به ترکیه

۲۱ آبان ۱۳۴۳: انتقال از آنکارا به بورسای ترکیه

 

تبعید به نجف

در تاریخ ۱۳ مهر سال ۱۳۴۴ امام خمینی از ترکیه به بغداد منتقل شد. در تاریخ ۱۶ مهر ۱۳۴۴ از سامرا به کربلا رفت و در روز ۲۳ مهر ۱۳۴۴ وارد نجف شد و بعد از دید و بازدید‌هایی که از سوی علما و مراجع نجف انجام شد در ۲۳ آبان ۱۳۴۴ دروس‌ حوزه‏ خود را شروع کرد.

۱۲ اردیبهشت ۱۳۵۶ پیام ایشان به مناسبت چهلم شهدای قم

۲ مهر ۱۳۵۷ محاصره منزل امام توسط نیروهای بعثی عراق

۱۰ مهر ۱۳۵۷ هجرت از عراق به سوی کویت

۱۳ مهر ۱۳۵۷ هجرت از عراق به فرانسه

۱۲ بهمن ۱۳۵۷ بازگشت به میهن اسلامی پس از ۱۵ سال تبعید

 

رهبری نظام جمهوری اسلامی در ایران

در سال ۱۳۵۷ هجری شمسی حرکت انقلابی مردم ایران به پیروزی رسید. امام خمینی در ۱۲ بهمن همان سال به ایران بازگشت و در ۲۲ بهمن نظام سلطنتی رسما شکست خورد. چند ماه بعد در فروردین ۱۳۵۸ شمسی نظام جمهوری اسلامی به رفراندم گذاشته شد و مدتی بعد، قانون اساسی توسط خبرگان منتخب مردم نوشته و به رأی گذاشته شد. بر اساس این قانون نیز امام خمینی به عنوان رهبر جمهوری اسلامی معرفی شد. ایشان تا پایان عمر یعنی خرداد ماه ۱۳۶۸ رهبری این نظام را بر عهده داشتند. ⁽⁵⁰⁾ تثبیت نظام جمهوری اسلامی ایران، تدوین قانون اساسی، مقابله با درگیری‌های داخلی، فرماندهی جنگ در زمان حمله هشت ساله عراق به ایران، پذیرش صلح با عراق، اصلاح قانون اساسی،… مهم‌ترین کارهای او در طول این ده سال به شمار می‌رود. ⁽⁵¹⁾

تأسیس شورای نگهبان

تأسیس مجمع تشخیص مصلحت نظام

روز قدس

نامه به گورباچف رهبر شوروی

برائت از مشرکین

فتوای قتل سلمان رشدی

 

برخی از آراء و اندیشه های ایشان

ولایت مطلقه فقیه

امام خمینی نخستین بار در نجف و در درس‌هایی که بعدها با نام حکومت اسلامی منتشر شده، نظریه ولایت فقیه را مطرح کرد. ⁽⁵²⁾ اساس این نظریه آن است که در اندیشه شیعی، حکومت باید زیر نظر یک مجتهد جامع الشرایط اداره شود. پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران این نظریه در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران گنجانده شد و نظام جمهوری اسلامی بر اساس این نظریه بنیاد نهاده شد.

امام خمینی در سال‌های پایانی عمر خود نظریه ولایت مطلقه فقیه را مطرح کرد و اختیارات حکومتی فقیه را معادل اختیارات پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) و امامان (علیهم السلام) دانست. در این نظریه فقیه می‌تواند احکام اولیه شرع را نیز بر اساس مصلحت نظام اسلامی به طور موقت تعطیل کند. ⁽⁵³⁾

 

از نگاه علماء و مشاهیر

آیت‌الله خامنه‌ای رهبر جمهوری اسلامی ایران: «شخصیت عظیم رهبر کبیر و امام عزیز ما حقاً و انصافاً پس از پیامبران خدا و اولیای معصومین، با هیچ شخصیت دیگری قابل مقایسه نبود. او ودیعه ی خدا در دست ما، حجت خدا بر ما، و نشانه عظمت الهی بود. ⁽⁵⁴⁾

مرتضی مطهری: من که قریب دوازده سال در خدمت این مرد بزرگ تحصیل کرده‌ام، باز وقتی که در سفر اخیر به پاریس به ملاقات و زیارت ایشان رفتم، چیزهایی از روحیه او درک کردم که نه فقط بر حیرت من بلکه بر ایمانم افزود. ⁽⁵⁵⁾

آیت الله العظمی فاضل لنکرانی : امام نه تنها شخصیت منحصر به فرد عصر ما بود، بلکه در طول ۱۴۰۰ سال گذشته به جز ائمه معصومین (علیهم السلام) که از آن ها بگذریم، در بین علمای اسلام – اعم از شیعه وسنی – چنین فردی را نداریم و تاریخ به ما نشان نداده است. این نعمتی بود که خداوند به ما عنایت کرد. ⁽⁵⁶⁾

آیت‌الله العظمی اراکی:  کار امام فقط و فقط برای رضای خداست و این مرد از آن مردهایی است اگر در روز عاشورا بود، این هفتاد و دو تن می‌شدند هفتاد و سه تن. می‌رفت جنگ و سینه‌اش را سپر می‌کرد جلوی شمشیر و نیزه، و ایشان از این جور اشخاص بود. ⁽⁵⁷⁾

آیت الله العظمی شبیری زنجانی، امام خمینی را بهره‌مند از دلی قوی و او را در شجاعت از نوادر قرون و مشابه مدرس دانسته است. ⁽⁵⁸⁾

احسان توفیق بعدرانی، امام جمعه بزرگ‌ترین مسجد دمشق: امام خمینی همواره الگوی گران‌قدر و گران‌مایه‌ای برای تمامی مسلمانان جهان خصوصاً در زمینه ایجاد وحدت اسلامی است. ⁽⁵⁹⁾

گورباچف رهبر شوروی: آیت‌الله خمینی فراتر از زمان می‌اندیشید و در بعد مکان نمی‌گنجید. ⁽⁶⁰⁾

علامه امینی: الخمینی ذخیرة الله للشیعة: خمینی ذخیره ی الهی برای شیعه است.

در جای دیگر فرمودند: آیت عظمای ما، ایشان (امام خمینی) هستند. (61)

 

آثار درباره ی امام خمینی

درباره ی امام خمینی آثار علمی‌، هنری و چندرسانه‌ای بسیاری خلق شده است. ⁽⁶²⁾

 

کتاب‌ها

کتاب‌های خاطرات مرتبط به امام خمینی بخشی از آثار منتشره درباره ی او است. این کتاب‌ها گاه به طور مستقیم به خاطرات مربوط به امام خمینی می‌پردازند و گاه در ضمن گزارش زندگی شاگردان و اطرافیان ایشان، خاطرات مشترک نیز نقل شده است. کتاب‌های پا به پای آفتاب، که در ۸ جلد گردآوری شده است معروف‌ترین کتاب در این زمینه است. ⁽⁶³⁾ امام به روایت دانشوران، پرتوی از خورشید، خاطرات سال‌های نجف در دو جلد، ⁽⁶⁴⁾ و در سایه آفتاب نوشته محمدحسن رحیمیان ⁽⁶⁵⁾ از دیگر آثار در این زمینه‌اند.

مجموعه ی اسناد مرتبط با فعالیت‌های سیاسی امام خمینی در دوران مبارزه با نظام سلطنتی پهلوی در ۲۲ جلد منتشر شده است. ⁽⁶⁶⁾  بررسی و تحليلی از نهضت امام خمینی از مجموعه‌های قدیمی در زمینه بررسی فعالیت های سیاسی امام خمینی است که توسط سید حمید روحانی (زیارتی) تحقیق و تدوین شده است. نویسنده برای مستند کردن کتاب خود از عکس‌ها، اعلامیه‌ها، نامه‌های علما، تلگراف‌ها، استفتائات و کارت‌های تبریک استفاده کرده است. ⁽⁶⁷⁾

منظومه ی فکری امام خمینی، که دربردارنده ی ۲۴ مقاله از نویسندگان مختلف است. این کتاب با هدف معرفی نظام‌مند بخش‌های فکری و مبانی اندیشه ی ایشان تألیف شده است. ⁽⁶⁸⁾

دانشنامه ی امام خمینی: این دانشنامه در ۱۰ جلد به ابعاد مختلف زندگی شخصی، ویژگی‌های شخصیتی، عملکرد، دیدگاه‌ها و مسایل پیرامونی امام خمینی و نیز افراد مرتبط با ایشان می‌پردازد. این دانشنامه توسط مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی تدوین و در سال ۱۳۹۹ش از آن رونمایی شد. در این دانشنامه بیش از ٨۶٠ مدخل اصلی و بیش از ۵٠٠ مدخل ارجاعی وجود دارد و بیش از یک‌سوم مقاله‌های آن دارای تصویر است. ^{(69) (70)}

 

مقالات و پایان‌نامه‌ها

در پایگاه اینترنتی پرتال امام خمینی چکیده بیش از ۵۵۰ پایان‌نامه دانشگاهی که موضوع آن‌ها بررسی اندیشه‌ها و زندگی امام خمینی است، منتشر شده است. ⁽⁷¹⁾

 

 

پانویس

۱) انصاری، حدیث بیداری، ۱۳۸۹ش، ص۴.

۲) پسندیده، خاطرات آیت‌الله پسندیده، ۱۳۸۴ش، ص۷۱ و ۷۲.

۳) انصاری، حدیث بیداری، ۱۳۸۹ش، ص۵.

۴) انصاری، حدیث بیداری، ۱۳۸۹ش، ص۵.

۵) پسندیده، خاطرات آیت‌الله پسندیده، ۱۳۸۴ش، ص۲۵۹ و ۳۰۰.

۶) پسندیده، خاطرات آیت‌الله پسندیده، ۱۳۸۴ش، ص۲۵۸ – ۲۶۲.

۷) پسندیده، خاطرات آیت‌الله پسندیده، ۱۳۸۴ش، ص۴۱ و ۴۲.

۸) پسندیده، خاطرات آیت‌الله پسندیده، ۱۳۸۴ش، ص۴۷.

۹) پسندیده، خاطرات آیت‌الله پسندیده، ۱۳۸۴ش، ص۴۱ و ۴۲.

۱۰) انصاری، حدیث بیداری، ۱۳۸۹ش، ص۵.

۱۱) بهبودی، الف لام خمینی، ۱۳۹۷ش، ص۲۷ و ۲۸.

۱۲) محمدی ری‌شهری و دیگران، دانشنامه ری، ۱۳۹۸ش، ج۲، ص۲۲۵.

۱۳) میریان، پدر مهربان، ۱۳۸۴ش، مصاحبه با زهرا مصطفوی، ص۳۴ و ۳۵.

۱۴) انصاری، حدیث بیداری، ۱۳۸۹ش، ص۱۹۳.

۱۵) عارفی، طبیب دلها، ۱۳۷۶ش، ص۳۴۱.

۱۶) انصاری، حدیث بیداری، ۱۳۸۹ش، ص۱۹۷.

۱۷) رجایی، تشنه و دریا، ۱۳۹۲ش، ص۲۱۷.

۱۸) انصاری، حدیث بیداری، ۱۳۸۹ش، ص۱۹۹.

19)  “Largest percentage of population to attend a funeral”, Guinness World Records.

20) امام خمینی، صحیفه امام، ۱۳۶۸ش، ج۱۹، ص۴۲۶.

21) انصاری، حدیث بیداری، ۱۳۷۸ش، ص۱۶.

22) انصاری، حدیث بیداری، ۱۳۷۸ش، ص۱۶.

23) شیرعلی‌نیا، دایرة المعارف مصور تاریخ زندگی امام خمینی، ۱۳۹۴ش، ص۱۸.

24) امام خمینی، صحیفه امام، ۱۳۶۸ش، ج۱۹، ص۴۲۶.

25) امام خمینی، صحیفه امام، ۱۳۶۸ش، ج۱۹، ص۴۲۷.

26)امام خمینی، صحیفه امام، ۱۳۶۸ش، ج۱۹، ص۴۲۷.

27) علوی، «امام خمینی، فلسفه اسلامی و نگرش عقلی»، ص۲۲۱.

28) امام خمینی، صحیفه امام، ۱۳۶۸ش، ج۱۹، ص۴۲۷.

29) امام خمینی، موسوعة الامام الخمینی ۴۵: تعلیقات شرح فصوص الحکم و تعلیقات علی مصباح الانس، ۱۴۳۴ق، مقدمة التحقیق، ص۵.

30) اردبیلی، تقریرات فلسفه ی امام خمینی، ۱۳۹۲ش، ج۱.

31) بیانات در دیدار اعضای مجمع عالی حکمت اسلامی، تارنمای دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت‌الله العظمی خامنه‌ای.

32) بهبودی، الف لام خمینی، ۱۳۹۷ش، ص۱۵۸؛ شیرعلی‌نیا، دایرة المعارف مصور تاریخ زندگی امام خمینی، ۱۳۹۴ش، ص۴۵.

33) شیرعلی‌نیا، دایرة المعارف مصور تاریخ زندگی امام خمینی، ۱۳۹۴ش، ص۴۵.

34) پوسانی، «آیا امام خمینی اجازه اجتهاد داشت؟»، شبکه اجتهاد.

35) شیرعلی‌نیا، دایرة المعارف مصور تاریخ زندگی امام خمینی، ۱۳۹۴ش، ص۲۲.

36) حافظیان، «اجازات حسبیه امام خمینی»، ص۱۸۶.

37) امام خمینی، صحیفه امام، ۱۳۶۸ش، ج۱۹، ص۴۲۷.

38) بهبودی، الف لام خمینی، ۱۳۹۷ش، ص۱۳۸.

39) امام خمینی، صحیفه امام، ۱۳۶۸ش، ج۱۹، ص۴۲۷.

40) امام خمینی، صحیفه امام، ۱۳۶۸ش، ج۱۹، ص۴۲۸.

41) امام خمینی، ولایت فقیه، ۱۳۹۴ش، مقدمه ی ناشر، ص۱.

42) انصاری، حدیث بیداری، ۱۳۷۸ش، ص۱۹ – ۲۰.

43) علوی، «امام خمینی، فلسفه ی اسلامی و نگرش عقلی»، ص۲۲۱.

44) فهرست تألیفات امام خمینی، پرتال پژوهشی و اطلاع‌رسانی مرکز تنظیم و نشر آثار امام خمینی.

45) رجبی، زندگی‌نامه ی سیاسی امام خمینی، ۱۳۷۸ش، ص۲۲۹.

46) برگی از صحیفه / تحریم رفراندوم دروغین شاه توسط امام خمینی، پرتال پژوهشی و اطلاع رسانی مرکز تنظیم و نشر آثار امام خمینی.

47) رجبی، زندگی نامه ی سیاسی امام خمینی، ۱۳۷۸ش، ص۲۵۰؛ «مروری بر رخدادهای بهار 1342…»، پرتال پژوهشی و اطلاع رسانی مرکز تنظیم و نشر آثار امام خمینی.

48) صوت سخنرانی امام خمینی بمناسبت تصویب کاپیتولاسیون، پرتال پژوهشی و اطلاع‌رسانی مرکز تنظیم و نشر آثار امام خمینی.

49) رهبری، پرتال امام خمینی.

50) زندگی‌نامه، پرتال امام خمینی.

51) تأسیس شورای نگهبان به روایت تصاویر ایرنا، وبسایت شورای نگهبان.

52) نگاه کنید به امام خمینی، ولایت فقیه، ۱۴۲۱ق، ص۱.

53) امام خمینی، صحیفه امام، ۱۳۷۸ش، ج۲۰، ص۴۵۲.

54) امام خمینی (رحمه الله) از نگاه دیگران، پرتال فرهنگی راسخون.

55) امام خمینی (رحمه الله) از نگاه دیگران، پرتال فرهنگی راسخون.

56) امام خمینی (رحمه الله) از نگاه دیگران، پرتال فرهنگی راسخون.

57) امام خمینی (رحمه الله) از نگاه دیگران، پرتال فرهنگی راسخون.

58) شبیری زنجانی، جرعه‌ای از دریا، ۱۳۹۳ش، ج۳، ص۶۶۳.

59) امام خمینی (رحمه الله) از نگاه دیگران، پرتال فرهنگی راسخون.

60) امام خمینی (رحمه الله) از نگاه دیگران، پرتال فرهنگی راسخون.

61) حدیث رویش، ص ۲۲۸ و ۲۳۰

62) پیشخوان کتاب، پرتال امام خمینی.

63) ویرایش جدید مجموعه پا به ‌پای آفتاب…، خبرگزاری کتاب ایران.

64) فهرست مجموعه آثار خاطره… پایگاه اطلاع‌رسانی و خبری جماران.

65) کتابشناسی در سایه آفتاب، سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران.

66) کتاب ۲۲ جلدی «سیر مبارزات یاران امام (رحمه الله) در آیینه اسناد ساواک…»، خبرگزاری تسنیم.

67) بررسی و تحلیلی از نهضت امام خمینی، سایت ۱۵ خرداد.

68) خسروپناه، منظومه فکری امام خمینی، ۱۳۹۶ش، ص۳۳.

69) همزمان با فرا رسیدن بعثت پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) از دانشنامه امام خمینی در حسینیه جماران رونمایی شد، پرتال امام خمینی.

70) دایرة المعارف مصوّر تاریخ زندگی امام خمینی، نویسنده: جعفر شیرعلی‌نیا، سایان، تهران، ۱۳۹۳ش.

71) پایان‌نامه‌ها / پایان‌نامه‌های دانشجویی»، پرتال خمینی.

 

 

منابع

امام خمینی، سید روح‌الله، تفسیر سوره حمد، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۷۵ش.

امام خمینی، سید روح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۶۸ش.

امام خمینی، سید روح‌الله، صحیفه امام: مجموعه ی آثار امام خمینی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۷۸ش.

امام خمینی، سید روح‌الله، موسوعة الامام الخمینی ۴۵: تعلیفات علی شرح فصوص الحکم و تعلیقات علی مصباح الانس، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۳۴ق.

امام خمینی، سید روح‌الله، ولایت‌فقیه؛ حکومت اسلامی: تقریر بیانات امام خمینی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۹۴ش.

اندیشه‌های وحدت بخش امام، راهگشای مشکلات جهان اسلام، در مجله حضور، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، مؤسسه چاپ و نشر عروج، شماره ۸۱، ۱۳۹۱ش.

انصاری، حمید، حدیث بیداری، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، تهران، ۱۳۷۸ش.

انصاری، حمید، حدیث بیداری، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، تهران، ۱۳۸۹ش.

انصاری، محمدعلی، مراسم بیست و هشتمین سالروز رحلت امام خمینی بعد از ظهر روز ۱۴ خرداد با سخنان.