عدول به مرجع جدید و حکم اعمال گذشته ـ انواع احتیاط و حکم احتیاط

پرسش:

با عرض سلام و خسته نباشید.

شخصی مقلد آقای سیستانی (حفظه‌الله تعالی) بوده و اعمال خود را مطابق فتوای ایشان انجام می‌داده؛ مانند این که در غسل رعایت ترتیب راست و چپ نمی‌کرده و یا مسح سر را از پایین‌به‌بالا می‌کشیده؛ اما حال به دلائلی قصد تقلید از ایشان را ندارد و می‌خواهد محتاط باشد و جانب احتیاط را رعایت کند و دیگر تقلید نکند. حال بفرمائید اولاً: آیا اعمال گذشته‌ی ایشان باطل است و باید قضای نمازها و روزه‌ها را به جا بیاورد؟ و یا اگر مثلاً با همان غسل خطوط قرآن را لمس کرده آیا مرتکب گناه شده و باید استغفار کند؟ و ثانیاً: بفرمائید اساساً چند نوع احتیاط داریم (احتیاط نسبی و مطلق را توضیح دهید و بفرمائید کدام بهتر است رعایت شود؟) و ثالثاً: بفرمائید در احتیاط نسبی باید بین چند مرجع جمع کنیم و آیا آن مراجع در احتیاط نسبی باید زنده باشند یا از وفات یافتگان هم می‌توانند باشند؟ با تشکر.

نام مرجع تقلید:

آیت‌الله‌العظمی سیستانی (حفظه‌الله تعالی)

پاسخ:

با عرض سلام و ادب؛

پاسخ ۱:

سؤال شما مجهول است:

اولاً فرمودید:

« به دلائلی قصد تقلید از ایشان را ندارد. »

این دلائل چیست؟ باید روشن شود و بر حسب مورد فتوا بیان شود.

ولی به‌طورکلی اگر مرجع اولتان را درست انتخاب کرده‌اید، اعمال گذشته‌تان محکوم به صحت است.

و امّا اگر از راه شرعی انتخاب نکرده‌اید و انتخابتان اشتباه بوده است، سه حالت برایتان فرض می‌شود:

۱ـ اگر اعمالتان مطابق با واقع یا فتوای مجتهدی انجام شده که هم اکنون می‌تواند مرجع تقلیدتان باشد و شما وظیفه دارید از او تقلید نمایید، در این صورت اعمال گذشته‌تان صحیح است.

۲ـ اگر اعمالتان مطابق با واقع یا فتوای چنین مجتهدی (که در قسمت ۱ ذکر شد) نباشد، چهار صورت دارد:

الف) اشکال عمل از جهت ارکان و مانند آن باشد، در این صورت آن عمل باطل است. مثل‌اینکه نمازگزار تکبیرةالاحرام یا رکوع را انجام نداده باشد یا در جایی که وظیفه‌اش نماز ایستاده بوده آن را نشسته به جا آورده باشد یا نماز را با وضو یا غسل یا تیمّم باطل خوانده باشد.

ب) اشکال عمل از جهت ارکان و مانند آن نباشد و فرد جاهل قاصر باشد؛ یعنی در یادگیری مسئله کوتاهی و سهل‌انگاری نکرده باشد، در این صورت آن عمل صحیح است. مثل‌اینکه نمازگزار حمدوسوره یا ذکر رکوع یا ذکر سجده یا تشهّد نمازش را غلط خوانده باشد و در یادگیری آنها کوتاهی و سهل‌انگاری نکرده و در ندانستن آن مقصّر نباشد. یا نمازگزار در حال سجده، دست یا انگشت بزرگِ پا را روی زمین نمی‌گذاشته و در ندانستن و یادنگرفتن این مسئله مقصّر نباشد.

ج) اشکال عمل از جهت ارکان و مانند آن نباشد؛ ولی فرد جاهل مقصّر باشد (در یادگیری مسئله و ندانستن آن کوتاهی کرده است) و مورد هم از مواردی باشد عمل اشتباهِ جاهل مقصّر باعث باطل شدن آن باشد، در این صورت آن عمل باطل است؛ مانند مثال‌های قسمت (ب)، نسبت به نمازگزاری که در یادگیری مسئله کوتاهی کرده و مقصّر است.

د) اشکال عمل از جهت ارکان و مانند آن نباشد؛ ولی فرد جاهل مقصّر باشد و مورد اشکال هم از مواردی باشد که حتی ندانستن مسئله بدون عذر از و روی تقصیر هم باعث باطل شدن عمل نمی‌شود، در این صورت آن عمل صحیح است هرچند چنین فردی به دلیل یادنگرفتن مسئله موردنیاز خویش گناهکار است. به‌عنوان‌مثال، مرد یا زنی که به‌خاطر ندانستن مسئله، حمدوسوره نماز ظهر و عصر را بلند می‌خوانده یا مردی که به علّت ندانستن مسئله، حمدوسوره نماز مغرب و عشا را آهسته می‌خوانده یا فردی که تسبیحات اربعه نمازهایش را به علّت ندانستن مسئله بلند می‌خوانده، نمازی که خوانده صحیح است هرچند فرد در یادگیری مسئله کوتاهی کرده و مقصّر باشد.

۳ـ اگر شما کیفیت اعمال گذشته‌تان را ندانید مثل‌اینکه یادتان نمی‌آید در اوایل بلوغ نمازتان را به شیوه صحیح می‌خواندید یا نه یا روزه‌تان را بر طور صحیح می‌گرفتید یا نه ولی احتمال معقول می‌دهید که آن اعمال را به طور صحیح به جا آورده باشید، در این صورت، نیز اعمال گذشته‌تان صحیح به‌حساب می‌آید جز در بعضی موارد که در کتاب «منهاج الصالحین» ذکر شده است.

پاسخ ۲:

به طور اجمال در یک دسته‌بندی احتیاط‌ها با ۲ قسم تقسیم می‌شود:

احتیاط نسبی: که از تعداد محدودی از مراجع که مثلاً شبهه اعلمیتشان وجود دارد تقلید شود.

احتیاط مطلق: که از تمام مراجع شیعه، از گذشته تا امروز تقلید شود.

و در دو نوع احتیاط فوق فرقی بین حیّ یا میّت بودن مرجع نیست

شایان‌ذکر است؛ عمل به احتیاط برای همه که توانایی آن را دارند، جایز بلکه در بعض موارد مستحب است، و فرقی نیست که احتیاط باعث تکرار عمل شود یا نشود. (۱)

منابع:

 (۱) توضیح‌المسائل جامع، ج ۱، م ۱۸ ـ  المسائل المنتخبه، ص ۶، م ۶ ـ  منهاج الصالحین، ج۱، م ۳